Амма сэлиэнньэтин олохтоохторо Марфа уонна Василий Харитоновтар Хойуу учаастагар сир ылан, оҕуруот аһын үүннэриинэн дьарыктаналлар.
edersaas.ru
Оҕуруот аһа уруккуттан үүннэриллэрэ
Амма сэл. таһыгар, Амма өрүс үрдүгэр турар Хойуу учаастагар оҕуруот аһа урукку сыллартан үүннэриллэрэ. «Амма» сопхуос оҕуруотчуттарын Хойуутааҕы биригээдэтин 1980-с сс. Сунтаартан төрүттээх учуонай-агроном Мотрена Уварова салайбыта. Сылтан сыл биригээдэ кэҥээн, сүүрбэ үлэһиттэммитэ, дьоҕус парниктан, тэпилииссэттэн саҕалаан, хаппыыстаны 12 гектарга, хортуоппуйу 20 гектарга, моркуобу уонна сүбүөкүлэни үстүү гектарга олордор буолбута. Оҕуруот аһын арааһын үүннэрэн итиэннэ элбэх сыллаах оту ыһан, сүөһү сүмэһиннээх аһылыгын бэлэмнээн, былаанын сыллата куоһарара. Ол курдук, улахан кураан сатыылаабыт 1987 сылыгар 391 т оҕуруот аһын хомуйбута! Амма орто оскуолатын иһинэн тэриллибит «Кэнчээри» үлэ уонна сынньалаҥ лааҕыра манна базаланан үлэлиирэ. Аҥаардас биир сезоҥҥа 60-нуу оҕо сылдьара.
Харитоновтар дьылҕалара, олохторо Хойууну кытары ситимнээх. Ол курдук, Василий Иннокентьевич 1976 с. оскуоланы бүтэрэн, аармыйаҕа икки сыл сулууспалаабыта, онтон бу учаастакка 36 сыл тырахтарыыстаабыта. Кэлин биригэдьииринэн үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта. Оттон Марфа Алексеевна оскуола оҕолорун лааҕырыгар үлэлээбитэ, салгыы икки сыл биригээдэҕэ асчытынан сылдьыбыта. Үлэһит кыыһы таба көрөн, Мотрена Уварова Покровкаҕа, тырахтарыыстар куурустарыгар, ыыппыта. Куурсун бүтэрэн кэлэн, Марфа эдэр тырахтарыыс Василий Харитоновка куруусчутунан анаммыта, таарыйа тимир тиһиликтээх көлөнү ыытарга үөрэнэн, үһүс кылаастаах тырахтарыыс докумуонун туппута. Оҕуруотчут идэтин баһылыырга быһаарынан, Благовещенскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун бүтэрбитэ, Василий Харитоновка кэргэн тахсыбыта итиэннэ кэтэхтэн үөрэнэн Благовещенскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун бүтэрбитэ. Кэнники сылларга Амма 1 №-дээх орто оскуолатыгар тэриллибит «Тыа сирин уһаайбатыгар» үлэлээбитэ. Кини Амма норуодунай тыйаатырын артыыската, айар куттаах хоһоонньут, уопсастыбаннай түмсүүлэр көхтөөх кыттааччылара.
Учаастагы сөргүтүү
Василий Иннокентьевич 2014 с. биэнсийэҕэ тахсан баран, төһө да оҕуруот салаата барыһа суох үлэ диэбиттэрин үрдүнэн, кэргэнинээн сүбэлэһэн, кыайарбытынан үлэлиэхпит, оҕолорбутун иитиэхпит диэн санаанан салайтаран, хаһаайыста тэриммиттэрэ. Итиэннэ «Үлэтин саҥа саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыба» федеральнай бырагыраама куонкуруһугар кыттан, кыайыылааҕынан тахсаннар, Хойуу учаастагар биэс сыл үлэлээн кэллилэр.
Граннарын харчытынан „МТЗ-82“ тыраахтары уонна массыына ылыммыттара. Нэһилиэк дьаһалтатын баһылыга Михаил Артемьев урукку бааһына кытыытыгар талаҕы солоон, сир оҥостоллоругар, ууну ыстарар ситими тардалларыгар көҥүл биэрэн, үп-харчы көрбүт итиэннэ онно табыгастаах носуос ыстаансыйатын ылан биэрбитэ, ону таһынан уунан ыстарар тэриллэри өрөмүөннүүргэ харчынан өйөөбүтэ. Дьэ, маннык көмөҕө тирэҕирэннэр, Харитоновтар ампаар дьиэни көтүрэн аҕалан туруораннар, уот киллэрэннэр олохтоохтук оҥостуммуттара. Быраҕыллан сыппыт сири саҥаттан таҥастааннар, икки гектар бааһынаҕа хортуоппуй, 1,5 гектарга хаппыыста үүннэрэллэр.
Оҕуруот үлэтэ хардарыта көмөлөһүстэххэ эрэ кыаллар. Ол курдук, урукку сыллар үгэстэринэн, сааскы ыһыыга уонна күһүҥҥү хомуурга оскуола оҕолоро көмөлөһөллөр. Икки сыллааҕыта буолбут улахан халаан содулугар сыыска былдьаммыт хортуоппуй бааһынатын ыраастыырга эмиэ нэһилиэнньэ көмөлөспүтэ. Аны биир дьыл хаар эрдэ түһэн хаалан, хаппыысталарын субуотунньук тэрийэн быыһаабыттара. Нэһилиэнньэ көмөтүгэр, олохтоох дьаһалта өйөбүлүгэр махтананнар, Харитоновтар сыл ахсын кырдьаҕастары, бэтэрээннэри, оҕуруотчуттар биригээдэлэрин урукку үлэһиттэрин, көмөҕө наадыйар ыаллары оҕуруот аһынан хааччыйаллар. Дьарыктаах буолуу киинин кытары дуогабардаһаннар, оскуола үрдүкү кылааһын үөрэнээччилэрин үлэлэтэллэр. Оҕолор манна үөрэ-көтө кэлэн, сыыс оту ыраастыыллар, хаппыыстаны көрөллөр-истэллэр, хамнастарын кыра харчынан, үрүҥ аһынан уонна оҕуруот аһынан аахсаллар. Харитоновтар оҕолору үлэлэтэринэн эрэ муҥурдамматтар, экскурсияларга сырытыннаран, айылҕаны уонна төрөөбүт түөлбэни таптыырга үөрэтэллэр. Кыһын сиэмэ хортуоппуйу учаастак эргэ, кыра, дьиэтигэр харайаллар. Василий Иннокентьевич манна оттук маһын эрдэ бэлэмниир уонна сылгыларын көрө таарыйа, күн аайы кэлэн, оһоҕун оттор. Онон Хойуу кыһын эмиэ чуҥкуйбат – сыһыытыгар сыспай сиэллээхтэр хаһан аһыыллар итиэннэ кыра дьиэттэн бур-бур буруо тыргыллар.
Үлэни өрө тутан
Харитоновтар оҕолоро алтыан үлэһиттэр, онтон түөрдэ ыаллар, бары даҕаны кыра саастарыттан үлэлии үөрэммит дьон. Ол курдук, Мотрена «Полярные авиалинии» хампаанньа отделын начаалынньыга, Алексей массыына суолун тэрилтэтин сүрүннүүр инженерэ. Охотовед идэлээх Иннокентий «Амма — суол» ХЭТ үлэһитэ, Аммаҕа олохсуйан төрөппүттэригэр көмө буолар. Сардаана Дьокуускайдааҕы култуура уонна ускуустуба кэллиэһин үөрэтээччитэ. Василий агроном идэлээх, билигин суоппардыыр, юрист үөрэхтээх Рея «Хатыҥчаана» уһуйааҥҥа докумуон бэрийээччи.
Сүөһү-сылгы ииттэр ыал түбүгэ үгүс. Ыал аҕа баһылыга уолаттарын кытары сайын Дьабы диэки бас билэр икки гектар сирдин уонна Хойуу бааһынатын кытыытын оттуур. Уонча ынах сүөһүлэригэр итиэннэ сылгыларыгар 30 туонна оту хааччыйдахтарына, холкутук кыстыыллар. Тиэргэннэригэр оҕуруот аһын олордоллор, онон астара-үөллэрэ куруук дэлэй, барыта бэйэлэригэр баар.
Сайдыыга эрэнэллэр
– Нэһилиэнньэни оҕуруот аһынан толору хааччыйарга бөдөҥ, тэрээһиннээх хаһаайыстыба ылсара ордук хотуулаах буолсу, – диир Марфа Алексеевна. – Бытархай бааһынай хаһаайыстыба улахан хамсааһыны оҥорбот эбит. Аҥаардас уматык сыаната ыарахана сир үлэтигэр улахан охсуулаах. Холобур, биһиги үлэлээбит бастакы сылларбытыгар бааһынабытын таҥастыырбытыгар алта-сэттэ сүөһүнү туттубуппут. Быйыл уматыкка көмө харчы көрүллүүтүн дьокутааттар утарбыттар, ол тоҕотун сатаан өйдөөбөппүн. Дьиҥинэн, ходуһаны уонна бааһына сирин оҥорууга урукку курдук, көмө баара буоллар, от-бурдук үүнүүтэ быдан үрдүө этэ. Билигин хаһаайыстыбалар бачча курааҥҥа халлаан тугу биэрбитинэн эрэ оҕуруоттанар уонна оттуур буоллулар.
Үлэни атахтыыр араас мэһэй баарын үрдүнэн, Харитоновтар бу ааспыт биэс сыл устата бэйэлэрин кыахтарынан толору үлэлээбиттэрин астыналлар. Оҕолоро атын эйгэҕэ үлэлииллэрин быһыытынан итиэннэ кэм-кэрдии кэлэн, сааһырыы боруогар үктэммиттэринэн, кэлэр өттүгэр бэйэлэрин холлоругар сөп буоларынан көрөн, үлэ кээмэйин арыый аччатан үлэлиир былааннаахтар. Амма эбэ үрдүгэр турар өҥ буордаах Хойуу учаастагар олоҕу кытары тэҥҥэ хаамсар, саҥалыы толкуйдаах эдэр дьон кэлэннэр, бөдөҥ хаһаайыстыбаны тэринэн, аныгы технологиянан сэбилэммит тэпэлииссэлэри туттан, үлэлииллэригэр-хамсыылларыгар баҕараллар. Оннук кэрэ кэми кэтэһэн, өссө да үлэлиэхпит дэһэллэр.
Алтаана Артемьева, Амма сэл.