Араас сылларга бэйэтин кэккэтигэр 160 мөлүйүөн киһини түмпүт итиэннэ социализмы тутууга дьоһун ситиһиилэринэн дьиҥ күүһүн-кыаҕын көрдөрбүт Ыччат Бүтүн Сойуустааҕы Ленинскэй Коммунистическай Сойууһун (ЫБСЛКС) курдук тэрилтэ ыччат хамсааһынын устуоруйатыгар өтөр-наар баар буолуоҕа биллибэт. Гражданскай сэрии, үлэ бастакы пятилеткалара, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар холооно суох хорсун быһыы, норуот хаһаайыстыбатын баараҕай тутуулара – бу барыта хомсомуол албан ааттаах суолун эркээйилэрэ.
1918 сыл сийиэһэ
Арассыыйаҕа гражданскай сэрии үгэннээн бара турдаҕына, 1918 сыл алтынньы 29 күнүгэр, дойду үрдүнэн бытана сылдьар ыччат тэрилтэлэрин дэлэгээттэрэ — барыта 176 киһи — үрүҥ былааһа олохтоммут күбүөрүнэлэриттэн, ньиэмэс аармыйата ылан олорор Украинатыттан, Польшатыттан, Арассыыйа састаабыттан тахсыбыт Финляндияттан, бэйэлэрин суверенитеттарын биллэрбит Прибалтика өрөспүүбүлүкэлэриттэн, бэл Япония оккупациятыгар олорор Владивостоктан Москваҕа, оробуочай, бааһынай ыччат бастакы сийиэһигэр мустубуттара. Ийэ дойдуларыгар туһалаах буолар баҕа санаалаах уоттаах сүрэхтээх, эрчимнээх илиилээх эдэр дьону аан дойдуга саамай кырдьыктаах саҥа судаарыстыбаны тутар сырдык ыра биир ыстаал кэккэҕэ түмпүтэ.
Хомсомуоллар саа туппуттара
Толорута суох сибидиэнньэнэн, 1920 с. ыччат сойууһун 482 тыһыынча чилиэнэ Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кыайыыларын саа-саадах тутан көмүскээбитэ. Альберт Лапинь, суруйааччылар Николай Островскай уонна Аркадий Гайдар, Людмила Макиевская, Александр Кондратьев, Анатолий Попов, Виталий Баневур уо.д.а бэйэлэрин эр санааларынан ыччат дьону саҥа кыайыыларга көҕүлээбиттэрэ. Гражданскай сэриигэ бойобуой үтүөлэрин бэлиэтигэр 1928 с. ССРС КСК президиумун уурааҕынан хомсомуол Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаламмыта.
Эйэлээх үлэ үөһүгэр: улуу тутуулар
Гражданскай сэрии уота сөҕүрүйүүтэ, оробуочай, бааһынай ыччаты эйэлээх, айымньылаах үлэҕэ бэлэмниир сорук турбута. 1920 с. алтынньытыгар буолбут РКСМ III сийиэһигэр Владимир Ленин хомсомуол сүрүн соругунан баартыйаҕа, үүнэр ыччакка коммунизмы тутууга көмө буоларын ыйбыта. Уолаттар, кыргыттар Петроград, Москва, Донбасс, Урал сэрииттэн урусхалламмыт собуоттарын, шахталарын, тимир суолу чөлүгэр түһэриигэ сыраларын биэрбиттэрэ. 1929 с. хомсомуол путевкатынан 200 тыһыынчаттан тахса ыччат бастакы пятилетка тутууларыгар үлэлии кэлбитэ. Сойуустаах ыччат көхтөөх кыттыытынан Днепрогэс, Москватааҕы уонна Горькайдааҕы массыына, Сталинградтааҕы тыраахтар субуоттара, Магнитогорскайдааҕы металлургическай комбинат, Турксиб тимир суола, о.д.а. тутуллубуттара. 1931 с. хомсомуол бастакы биэс сыллаах былааны толорууга сүҥкэн ситиһиитэ Үлэ Кыһыл Знамятын уордьанынан бэлиэтэммитэ.
Аҕа дойду сэриитигэр
Аҕа дойду Улуу сэриитин фроннарыгар 12 мөлүйүөнтэн тахса хомсомуоллаах ыччат фашист халабырдьыттарын утары кыргыспыта. Кинилэртэн 3,5 тыһыынча киһи Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатын сүкпүтэ. 3,5 мөлүйүөн киһи уордьаннарынан, мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Ийэ дойдуларын иһин кыргыһыыга сырдык тыыннарын толук уурбут комсомолецтар: Зоя Космодемьянская, Александр Чекалин, Лиза Чайкина, Александр Матросов, Виктор Талалихин, о.д.а. ааттара эр санаа, хорсун быһыы, героизм символларынан буолбуттара. 1945 с. хомсомуол Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар уһулуччулаах үтүөлэрэ, сэбиэскэй ыччаты социалистическай Аҕа дойдуга бэриниилээх буолууга иитиигэ улахан үлэтэ Ленин уордьанынан сыаналаммыта.
Эмиэ улуу тутуулар
Сэрии кэннинээҕи сылларга урусхалламмыт Минскэйи, Смоленскайы, Сталинграды хаттаан тутууга, Ленинграды, Харьковы, Курскайы, Воронеһы, Севастополи, Одессаны, Ростов на Дону уо.д.а куораттары, Донбаһы, Днепрогэһи, холкуостары, сопхуостары, МТС-тары чөлүгэр түһэриигэ ыччат дьон инники күөҥҥэ сылдьыбыттара. Аҥаардас 1948 с. хомсомуоллаахтар күүстэринэн тыа сиригэр 6 200 электростанция тутуллан туһаҕа киирбитэ.1948 с. тэриллибитэ отут сылын бэлиэтээбит ыччат сойууһун знамятыгар иккис Ленин уордьана күлүмүрдүү оонньообута.
Кырыс сири туһаҕа таһаарыы
Хомуньуус баартыйа тыа хаһаайыстыбатын өрө тардыыга ыҥырыытыгар, өрүү буоларыныы, хомсомуол бастакынан хардарбыта. Сопхуостарга, холкуостарга, МТС-тарга тыһыынчанан эдэр исписэлиис, оробуочай, сулууспалаах ыытыллыбыта. 1954-1955 сс. Казахстан, Алтай, Сибиир кырыс сирдэрин туһаҕа таһаарыыга хомсомуол путевкатынан 350 тыһыынчаттан тахса ыччат үлэлии кэлбитэ. Кинилэр сыралара чахчы да хорсун быһыыга тэҥнэммитэ. 1956 с. коммунизмы тутууга көхтөөх кыттыытын уонна ордук чорботон кырыс сири туһаҕа таһаарыыга үлэтин иһин хомсомуол ССРС Үрдүкү Сэбиэтин президиумун уурааҕынан Ленин уордьанынан үһүстээн наҕараадаламмыта.
Мин аадырыһым – Сэбиэскэй Сойуус
Норуот хаһаайыстыбатын тирээн турар боппуруостарын быһаарыыга, чуолаан Сибиири, Уһук Илини, Хотугу сири баһылааһыҥҥа ЫБСЛКС үлэтэ-хамнаһа далааһыннаммыта. 70 тыһыынчаттан тахса киһилээх Бүтүн Сойуустааҕы этэрээттэр тэриллибиттэрэ, саҥа тутууларга 500 тыһыынчаттан тахса ыччат дьон үлэлии барбыта. Хомсомуол быһаччы кыттыытынан 1 500 сүдү суолталаах эбийиэк, ол иһигэр Братскайдааҕы ГРЭС, Белоярскайдааҕы атомнай станция, Байкал-Амур тимир суола,”Дружба” ньиэп турбата, о.д.а. тутуллубуттара, Тюмень, Томскай ньиэптээх, гаастаах сирдэрэ туһаҕа таһаарыллыбыттара. Мөлүйүөнүнэн устудьуон үлэ үһүс симиэстэригэр тутар этэрээттэргэ үлэлиирэ.
1968 с. сэбиэскэй былааһы олохтооһуҥҥа, бөҕөргөтүүгэ, социалистическай Аҕа дойдуну өстөөхтөртөн көмүскээһиҥҥэ эр санаатын, героизмын, социализмы тутууга көхтөөх кыттыытын, үүнэр көлүөнэни иитиигэ таһаарыылаах үлэтин иһин итиэннэ 50 сааһынан ЫБСЛКС Октябрьскай өрөбөлүүссүйэ уордьанынан наҕараадаламмыта.
Өрөспүүбүлүкэбит үлэҕэ кыайыылара, ситиһиилэрэ эмиэ хомсомуолу кытта быстыспат ситимнээхтэрэ. Хомсомуол “аалай уоттаах сулуһун
айар, тутар суолдьут” оҥостубут эдэр дьон БАМ-ы, Депутатскайдааҕы ГОК тутуспуттара, Амма кырыс сирин туһаҕа таһаарбыттара, аар тайҕа ортотугар Мирнэй, Удачнай, Нерюнгри куораттары дьэндэтэн кылбаппыттара.
Хомсомуол — хатыламмат
Сэбиэскэ Сойуус үрэллибитинэн, 1991 с. балаҕан ыйын 27-28 күннэригэр ыытыллыбыт ЫБСЛКС суһал ыҥырыылаах XXII сийиэһигэр Ыччат Бүтүн Сойуустааҕы Ленинскэй Коммунистическай Сойууһун ыһар туһунан быһаарыы ылыныллыбыта. Аныгы Арассыыйаҕа араас ыччат уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ бэйэлэрин ЫБСЛКС дьыалатын салҕааччыларынан ааттаналлар эрээри, хомсомуол курдук маассабай тэрилтэнэн буолары ситиһэ иликтэр.
ЫБСЛКС чилиэннэрин ахсаана:
1918 сыллаахха – 22 100
1928 сыллаахха – 2 мөл. тахса.
1984 сыллаахха – 42 мөл.
1991 сыл от ыйын 1 күнүгэр – 21,3 мөл.
Роман Попов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru