Хасан: «Хас биирдии саха — мин учууталым»

Бөлөххө киир:


Турцияттан төрүттээх Хасан Хайырсевер (Hasan Hayırsever) биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр үһүс сырыыта. Ып-ыраастык сахалыы саҥарар, сырдык мичээрин бэлэхтии сылдьар эдэрчи киһини элбэх дьон сэргээбитигэр, хайҕаабытыгар, тоҕо эрэ, бигэ эрэллээхпин.
Хасан бэйэтэ кинини Саха сиригэр Айсен (Айыы сиэнэ) эбэтэр Хаһаан диэн ааттыылларыттан олус үөрэр. Кини саха хас биирдии киһитин учууталым диэн ааттыыр, ытыктыыр. Саха сирин дьонун-сэргэтин, култууратын, олоҕун-дьаһаҕын, айылҕатын ис сүрэҕиттэн таптыыр уонна дьаныһан үөрэтэр.

edersaas.ru

Хасан оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан элбэх биридимиэттэн төрөөбүт турогын тылын уонна литературатын ордук сөбүлээбитэ. Оскуоланы бүтэрэн, 2009 сыллаахха Турция Айдын диэн кыра куоратыттан Анкара куоракка университекка үөрэнэ кэлэн баран, кэлин түүр тылларын кафедратыгар аспиранынан киирбитэ. Кини саха тылын анаан-минээн үөрэтэр санаата суох сылдьан, биир үтүө күн Интэриниэти хасыһа олорон, саха тылын уһулуччулаах чинчийээччитэ Л.Н. Харитонов “Самоучитель якутского языка” кинигэтин булан ылбыта. Онтон ылларан, сыыйа-баайа саха тылын үөрэтэн барбыта. Эдэр киһи түүр тылларыттан саамай уустук тылы — саха тылын аан бастаан олус ыарырҕатан баран, ис дууһатыттан сөбүлээн кэбиспитэ, бүтүннүү ылларбыта. Хасан этэринэн, саха тыла түүр уонна монгол тылларын сибээһин көрдөрөр буолан, түүр тылларыгар ураты миэстэни ылар.
Саха тылыгар дьаныар­даахтык ылсыбытын билэннэр, үөрэҕин Арассыыйа саамай хотугу университетыгар – Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка салҕыырыгар сүбэлээбиттэрэ. Онон РФ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтун ыҥырыытынан үөрэххэ ылыллыбыта. Саха сиригэр аан бастаан 2017 сыллааха ХИФУ РФ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтугар стажировкаҕа кэлбитэ.
Кини ону сэргэ, англия, нуучча, казах, кыргыз, узбек уо.д.а. тыллары билэр. Онтон саха тылын Интэриниэтинэн, кинигэнэн эрэ үөрэтэ сылдьыбыт буоллаҕына, манна кэлэн саха тылын олоххо-дьаһахха туһанан, дьону-сэргэни кытары уу сахалыы, холкутук кэпсэтэн барбыта.
Хасан билигин Анкара куоракка билиҥҥи түүр тылларын кафедратыгар научнай үлэһит, ону сэргэ, устудьуоннарга саха тылын уонна азербайджан тылын үөрэтэр. Үөрэҕин бүтэрдэҕинэ, дойдутугар бэрэпиэссэр буолар баҕалаах. “Атын омук тылын баһылыаххын баҕардаххына, ол омук тылын уонна култууратын билиэхтээххин” диэн санаанан салайтаран, Саха сиригэр үөрэ-көтө кэлэ турар.
Бүгүн биһиги саха тылын чинчийэн үөрэтэр Хасан Хайырсевердыын саха тылын устуо­руйа, дьылҕатын омук хараҕынан көрөн кэпсэттибит.

«СУРУК, КУЛТУУРА ЭРЭ БЫЫҺЫЫР КЫАҔА СУОХ»

Хасан, эн саха тыла инники дьылҕатыгар туох санаалааххын?
— Ити ыйытыыгар хоруйу ыраахтан саҕалыахха. Сорох дьон этэринэн, түүр тылларын түмсүүтэ диэн үйэ баара. Ол үйэҕэ түүр тылларын түмсүүтүттэн аан бастаан чуваш, онтон саха тыллара арахсыбыттара. Онон, саха тыла тюркологияҕа наһаа дириҥ суолта­лаах. Тоҕо диэтэххэ, былыр­гы фонологическай хаачыстыбалары барытын харыстыыр саха тылын тэҥнээн көрөбүт. Ханнык эрэ тыл суол­татын билбэт буоллахпытына, эһиги тылгытын көрөбүт. Саха тылыгар баар буоллаҕына, ол аата былыргы түүр тылыгар маннык буолуохтаах эбит диэн буолар.
Учууталым учуутала Талат Текин диэн баар этэ. Былырыын кини Саха сиригэр ыыппыт суруктарын булбутум. Ол суруктар Турцияҕа бэчээттэммиттэрэ. Мин санаабар, саха тылын туһунан саамай үчүгэй үлэлэртэн биирдэстэрин кини суруйбут. Кини уһун аһаҕас дорҕооннор тустарынан кинигэ бэчээттэппитэ. Ол кинигэтэ аан дойдуга аатырбыта. Ол да иһин, саха тыла олус күндү тыл дии саныыбын.
Иккиһинэн, сүтэр кутталлаах тыллар диэннэр бааллар. Учуонайдар быһааралларынан, хас биирдии омук тыла барыта ханнык эрэ таһымҥа, кэрдиис­кэ сылдьар. Холобур, тустаах тыл бастакы таһымҥа баар буоллаҕына, бу тыл сүтэр, симэли­йэр куттала кыра. Оттон бүтэһик таһымҥа сылдьар буоллаҕына, булгуччу сүтүөхтээх диэн. Оттон саха тыла саамай үчүгэйтэн биир кэрдиис аллараа, ол аата “кыратык эрэ кутталлаах” диэн таһымҥа сылдьар.
Мин син элбэх дойдуга сырыттым. Сахалар төрөөбүт тылларын билэллэр, харыстаан илдьэ кэллилэр. Ол гынан баран, биир куттал баар. Ол – саха тылын билбэт оҕолор, ыччаттар тахсан эрэллэрэ кутталлаах. Оҕо саха тылын кыра эрдэҕиттэн билэр, ол тылынан саҥара улаатар буоллаҕына, саха тыла хаһан да сүтүө суоҕа, мэлдьи тыыннаах буолуоҕа. Хайа баҕарар омук төрөөбүт тылынан саҥарбат буоллаҕына, тыл букатыннаахтык сүтэр.
Оттон сурукпут, култуурабыт быыһаабат дуо?
— Быыһаабат. Урут итинник сыыһа толкуйдууллар этэ. Саха быһаарыылаах тылдьытыгар 15 туом таҕыста. Олус үчүгэй! Биллэн турар, ити тылдьыт хаһан да сүтүө суоҕа, архыыпка хараллыа. Ол гынан баран, бэл, хас эмэ үйэлэри уҥуордаан кэлбит латыын тыла сүппүтэ. Онон, кэлэр көлүөнэ дьоно ыччаттар, бастатан туран, хайаан да тылларын билиэхтэрин, саҥарыахтарын наада.

«САХА – КИНИГЭНИ ААҔАР НОРУОТ»

— Сахалар кинигэни аһара сөбүлүүллэр. Хас биирдии нэһилиэк­кэ дьиэлэригэр кинигэлээхтэрин көрөбүн. Ол кинигэлэр ортолоругар бэйэлэрин дойдуларыгар, нэһилиэктэригэр анаммыт кинигэлэр бааллар. Биир оннук кинигэ 1940-50 сылларга буолбут түбэлтэни кэпсиир эбит этэ. Онно суруллубутунан, ол саҕана дэриэбинэҕэ нуучча тылын биир эрэ киһи билэр, атын сиртэн тойоттор-хотуттар кэллэхтэринэ, кини тылбаастыыр эбит. Билигин киһи барыта нуучча тылын үчүгэйдик билэр. Төттөрүтүн, саха тылын сорохтор умнан эрэллэр.
Ити туохтан буоларый? Бастатан туран, ол саҕана үөрэхтээх дьон уонна оскуола аҕы­йах этэ. Баай эрэ дьон куоракка кэлэн үөрэнэр кыахтаахтара. Билигин, биллэн турар, нуучча тылын оскуолаҕа үөрэтэллэр, нууччалыы билбэт киһи суох. Иккис төрүөтүнэн, тэлэбии­сэр буолар. Биир ыалга сырыттахпына, уолчаан төрөппүттэрэ сахалыы кэпсэтэллэр, үс саас­таах уоллара нууччалыы саҥарар этэ. Тоҕо диэтэххэ, кырачааннар нууччалыы мультиктары көрөн улааталлар. Онон, оҕолорго аналлаах сахалыы мультиктары оҥоруохха наада. Биллэн турар, мультиктары, киинэлэри оҥорор уустук, элбэх үп-харчы наада. Оччотугар саатар бэлэм мультиктары сахалыы тылбаас­тыахха сөп. Биллэн турар, сахалар бэйэлэрэ мультик оҥордохторуна, быдан үчүгэй буолуо этэ. Биһиэхэ туроктыы тыллаах мультиктар бааллар.

«ДЬЫЛҔА ХААНЫМ ЫЙААҔЫНАН…»

Хасан, оттон эн хайдах маннык уу сахалыы саҥараҕыный?
— Устуоруйатын кыратык кэпсиэм. Устудьуоннуу сылдьан сахалары наһаа интэриэһиргиир этим. Хаартаҕа көрдөхпүнэ, саамай хотугу олорор түүр тыл­лаах норуот сахалар этилэр. Интэриэһиргээн, саха тылын үөрэтэн көрүөххэ дии санаабытым, хобби курдук. Интэриниэккэ Л.Н.Харитонов “Самоучитель якутского языка” кинигэтин булбутум уонна дьарыктанан барбытым. Ол саҕана учууталларга аналлаах кууруска сылдьарым (кууруһу бүтэрдэххинэ, эйиэ­хэ сэртипикээт туттараллар). Ону сэргэ, магистратурам бара турара, өссө эбии үлэлиирим. Куурус кэнниттэн дьиэ­бэр түүн 23.30 чаас эрэ диэки кэлэн, Харитонов кинигэтин ааҕарым. Интэриэһим күүһүрдэр-күүһүрэн, саха тылын кыратык өйдүүр буолбутум, Дапсы биэрии­лэрин истэрим. Кини бытааннык саҥарар буолан, үчүгэйдик өйдүүр этим. Өйдөөбөтөхпүнэ да, хаста да эргитэн хаттаан истэр этим. Ол кэнниттэн социальнай ситимнэргэ сахалары булбутум. Доҕорум Олег Соловьев миэхэ наһаа көмөлөспүтэ. Батсаапка бөлөхтөөх этибит. Тугу интэриэһиргээбиппин хаартысканан ыыттарар этим. Ардыгар бэйэ­лэрэ саҥаран устан ыыталлара. Ол да буоллар, аан бастаан соччо өйдөөбөт этим. Тоҕо диэтэххэ, литература уонна кэпсэтии тыллара атын-­атыттар. Оттон сахаларым мин тугу үөрэммиппин саҥаран ыыт диэтэхтэринэ кыбыстарым…
Мин саныырбынан, саха тылын үөрэтиим, билиим – Дьылҕа Хаан ыйааҕа. Биһиэхэ саха тылын билэр киһи аҕыйах. Мин саха тылын билбэтэҕим буол­лар, баҕар, аспирантураҕа киириэм суох этэ. Онон, саха тыла миэхэ күүс-көмө буол­бута.
Мин Турцияҕа татаар­дар, чуваштар, башкирдар уо.д.а. омуктар кыттыы­лаах бэстибээлгэ сылдьыбытым. Кинилэр бары бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөлөрө, холкутук кэпсэтэллэрэ. Оттон мин кинилэр тылларыгар өйдөөбөтүм элбэҕэ уонна чэпчэкитик кэпсэтэр кыаҕым суоҕа.
— Ол сөп. Бастатан туран, саха тыла түүр тылыттан арахсыбыта өр буолла, ол иһин, өйдөспөккүт. Иккиһинэн, түүр тыллаахтар истэригэр кыра-кыра бөлөхтөр (огуз, кыпчак уо.д.а.) бааллар. Огуз бөлөҕөр турок, азербайджан, туркмен уонна гагауз тыллара киирсэллэр. Биһиги гагауз, азербайджан тылларын үчүгэйдик өйдүүбүт, арай, туркменнары кыратык ыарырҕатабыт. Кыпчак бөлөҕөр татаардар, башкирдар, казахтар, киргизтэр уо.д.а. киирсэллэр. Саха уонна долган тыллара чугастарын курдук, татаардар уонна башкирдар тыллара эмиэ бэйэ бэйэлэригэр олус чугас. Ити барыта тыл ханнык бөлөххө киирсэриттэн тутулуктаах. Саха тыла периферичнэй, ол эбэтэр кытыы тыл, эһиги эрдэттэн ыраатан хааллаххыт. Периферичнэй тылларынан саха, алтай, хакас уо.д.а. тыллар ааҕыллаллар. Ол да буол­лар, саха уонна турок тылыгар майгыннаһар тыл элбэх. Эһиги – “быһах”, биһиги “бычак” диибит. Онон, сүрүн тыллары киһи син өйдүүр.

ТЫЛБААСКА ХОЛОНУУ

— Өссө биир түгэни ахтан ааһыахпын баҕарабын. Магистратураҕа дипломмун суруйа сылдьар кэмим этэ. Чуваштар “Нарспи” диэн поэмалаахтар (сахалыы СӨ норуодунай суруйааччыта Семен Руфов тылбаастаабыта). Турцияҕа чуваш тылын чинчийэр учуонайдар бааллар. Кинилэр хантан эрэ Семен Руфов тылбааһын электроннай көрүҥүн булан, мин учууталбар, салайаач­чыбар Эмине Йылмазка, сахалыы билэр киһини билэҕин дуо, киирии тылы сахалыы тылбаастаан ыытара буоллар диэн ыыппыттар этэ. Кими да булбакка, олус көрдөспүттэригэр, тылбаас­таан көрөбүн дуо диэбиппэр сөбүлэс­питтэрэ. Онон уонча лиистээх тылбааһы биир түүн иһигэр оҥорон биэрбитим. Учууталым түргэнник уонна үчүгэйдик тылбаас­таатыҥ диэн хайҕаабыта. Онон, саха тыла миэхэ куруук күүс-көмө буола сылдьар.
Инникитин тылбааска дьоһуннаахтык ылсар санаа­лааххын дуо?
— Тылбааска үлэлиибин. Ол гынан баран, билиҥҥитэ кинигэҕэ буолбатах. Өрөбүллэргэ чуҥкуйдахпына эҥин хоһооннору сахалыыттан туроктыы эбэтэр туроктыыттан сахалыы тылбаастыыбын уонна социальнай ситимнэргэ угабын. Биир кинигэни тылбаастыы сылдьабын, ол эрэн, билиҥҥитэ аатын этиэхпин баҕарбаппын. Суруйааччытын наһаа ытыктыыбын, эһиил тахсарыгар баҕалаахпын. Нууччалыы үчүгэйдик өйдөөбөппүн, онон тута сахалыыттан бэйэтиттэн тылбаастыыбын.
Исписэлиистэр да этэллэринэн, холобур, сахалыы тиэкиһи тылбаастаатахха, син биир тыл сүмэтэ, иччитэ сүтэр. Онуоха саха киһитин олоҕун-дьаһаҕын билбэт киһи ыраахтан олорон тылбаастыыра эбэтэр эн курдук сахалар ортолоругар олорор киһи тылбааһы оҥороро, ааҕааччыга тириэрдэрэ уратылаах буолара дуу?
— Тылбаас салаатыгар элбэх ньыма баар. Турцияҕа университекка тылбаас теориятыгар лиэксийэ ыытар буолан, син билэр тиэмэм. Сүрүн ньыма баар – омуктар үчүгэйдик өйдүүл­лэрин курдук көҥүл соҕус тылбаас. Иккис ньыма – оригиналга баар этиилэргэ чугас гына тылбаастааһын. Оттон мин ортотун була сатыыбын. Биллэн турар, ханнык баҕарар тылбааска тыл сүмэтэ сүтүөн сөп. Холобур, сахаларга “кыдама” диэн тыл баар. Ону ха­­йаан­ да биир тылынан тыл­баастыыр табыллыбат. Мин турок тылыгар “уһун атырдьах” диэн тылбаастыыбын. Ол өйдөнөр. Оттон хоту диэки түөлбэ тыллартан “киил” диэн тылы мин биир тылынан кыайан тылбаастаабаппын. Тоҕо диэтэххэ, биһиэхэ, итии дойдуга олорор туроктарга, сыарҕа тиэрминнэрэ суоҕун кэриэтэ. Ол иһин, туроктар өйдүүллэригэр чэпчэки буоллун диэн, икки-үс тылынан тылбаастыахпын сөп.
Ону таһынан, омуктарга саҥарылларынан майгынныыр эрээри, суолталара атын тыллар бааллар. Учууталым учуутала: “Тылдьыкка билбэт тылларгытын биирдэ көрүөххүтүн сөп, билэр тылларгытын иккитэ көрүөххүтүн наада”, — диир этэ. Тоҕо диэтэххэ, тылы билэбин диир да киһи сыыһыан сөп. Онон, тылбаас диэн олус дьоһуннаах, эппиэтинэстээх үлэ. Эрдэ эппитим курдук, саха тыла — саамай суолталаах тыллартан биирдэстэрэ.

«ӨС ХОҺООНУГАР ОМУК ӨЙДӨБҮЛЭ БААР»

Саха тылын сомоҕо домохторун, өс хоһооннорун төһө туттаҕын?
— Наһаа сөбүлүүбүн. Сорохтор турок өйдөбүлүгэр майгыннаһаллар ээ. “Дьон аймах кэпсэтэ-кэпсэтэ¸ сүөһү сыллаһа-сыллаһа өйдөһөр” диэн этиибит эһиэ­хэ “Киһи кэпсэтэн, ынах маҥыраһан билсэр” диэн буолар дии. Уопсайынан, өс хоһоонноругар омук өйдөбүлэ баар. Ол иһин, мин өс хоһооннорун да, олоҥхолору да наһаа сөбүлүүбүн. Сатаннаҕына, кэлин биир олоҥхону тылбаастыахпын баҕарабын. Ол саамай улахан соруктарбыттан биирдэстэринэн буолар.
Саха тыла сүппэтин туһугар өссө тугу сүбэлиэҥ этэй?
— Биир кэмпириэнсийэҕэ чуваштар: “Биһиги тылбыт наһаа кэрэ, наһаа баай…”, — диэн этэл­лэр эрээри, бэйэлэрэ чуваш тылынан саҥарбаттарын туһунан доҕорум сөҕөн кэпсээбитэ. Сорох омуктар: “Биһиги тылбыт дьадьаҥы, наукаҕа үөрэтиллэр кыаҕа суох”, — диэн сыыһа толкуйдууллар. Дьиҥэр, наукаҕа үөрэтэргэ дьадаҥы уонна баай тыл диэн суох. Хас биирдии тыл бэйэтин айылҕатыгар сөп түбэһэр уонна барытын ол тыл быһаарыах тустаах. Холобур, көмпүүтэри, онтон да атын тиэхиньикэлэри, технологиялары эмиэрикэлэр айбыттара, ол аайы тиэрминнэрэ элбиир, кэпсэтэллэригэр тутталлар. Онон, ханнык баҕарар тылы саҥара, тутта эрэ сырыттахха, норуот тыла сайдар. Туттубатаххына, умнуллан сүтэр кутталланар. Онон, саха оҕолоро кыраларыттан сахалыы саҥарыахтарыгар баҕарабын.

«ТЫГЫН ДАРХАН ҮЙЭТИГЭР ТӨННҮӨМ ЭТЭ…»

Саха сиригэр үһүс сылын кэлэ сылдьар киһи бэйэҥ саастыылаах, биир эйгэлээх доҕотторуҥ элбээтэхтэрэ. Эн санааҕар, саха уонна турок майгытыгар, олоҕор-дьаһаҕар майгыннаспат, ылыммат өрүттэриҥ бааллар дуо?
— Мин ылымматым олох суох. Тоҕо диэтэххэ, мин ылымматым диир кыаҕым суох – мин манна ыалдьыппын, үөрэнээччибин уонна хас биирдии саха — мин учууталым буолар. Миигин туохха эрэ үөрэтэр. Сахалар наһаа эйэҕэс­тэр, доҕотторум миигин ытыктыыллар. Манна кэллэхпинэ, үгүстүк ыалдьыттаталлар, араас кэрэ-бэлиэ сирдэри көрдөрөллөр. Онон, барыгытыгар махтанабын. Арай, аспыт-үөлбүт кыратык уратылаах. Турцияҕа тоҥ балыгы сиэбэппит, мин манна тоҥ балыгы, быары амсайбытым. Маннааҕы аһылык кыратык сыалаах, ардыгар мин сүрэҕим өлөхсүйээри гынар. Ыалдьыттыы бардахпына эт сыатын наһаа сиэбэппин. Ону кырдьаҕастар сыаны тоҕо сиэбэппин ыйыттахтарына: “Мин итии дойдуттан сылдьабын, мин аһыыр аспар сөп түбэспэт”, — диибин. Оччоҕо өйдүүллэр.
— Арай, остуоруйа курдук оҥорон көрдөххө, Саха сиригэр ханнык кэмҥэ олоруоххун баҕарыаҥ этэй?
— Тыгын Дархан саҕанааҕы кэмҥэ. Саха дьиҥнээх култуурата көстөр кэмэ, арааһа, ол кэм буолуо дии саныыбын. Бары балаҕаннарга, ураһаларга олороллор. Ол саҕана төрөөбүтүм буоллар, арааһа, тылбаасчыт буолуом эбитэ буолуо…
Хасан, биһиги төрөөбүт тылбытын үөрэтэн, киэҥ эйгэҕэ таһаара, үөрэтэ сылдьарыҥ иһин махтал!
— Эһиэхэ махтал!

Биир түгэни бэлиэтиэхпин баҕарабын. Икки сыллааҕыта Дьокуускай куоракка дойдум ыһыаҕар кэлэн, сыһыыга сынньана олордохпутуна, икки эдэр киһи чугаһаабыта. Биирдэстэрэ: “Үтүө күнүнэн! Миэхэ баһаалыста бу олорор олбоххун көрдөрүөҥ дуо? Арааһа, хотугу дойду иистэнньэҥнэрин оҥоһуга быһыылаах”, – диэн кэпсэтэн барбыта. Омук киһитэ сахалыы саҥаран, ханна да сырыттар биһиги култуурабытын интэриэһиргии, көрө-билэ сылдьарыттан олус астыммытым. Хасан сыыспатаҕа, ол олбох Абый маастардара тикпит үлэлэрэ этэ. Ити кэпсэтии оннук хаалбыта. Оччолорго аны икки сылынан бу омук киһитиниин атах тэпсэн олорон сэһэргэһиэм диэн санаабар да суоҕа эбээт…

Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0