Бэйиэт, суруйааччы Александра Кардашевская-Харыстаана быйыл үбүлүөйдээх сааһын бэлиэтиир кэрэ-бэлиэ сыла.
edersaas.ru
Александра Николаевна — 2008 сылтан Арассыыйа Суруналыыстарын, 2006 сылтан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойуустарын чилиэнэ, СӨ култууратын туйгуна, үлэ бэтэрээнэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Холгума нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.
Кини 1947 с. Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Тараҕай нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Дьокуускайга култуурунай-сырдатар училищены бүтэрбитэ. «Сырдык ырам» диэн хоһооннорун бастакы хомуурунньуга 1997 сылга бэчээттэммитэ. Онтон ыла «Күөрэгэй», «Аа-чугуйук», «Ахтылҕан» хоһооннорун хомуурунньуктара, «Огдообо Мэхээлэ оҕолоро» кэпсээннэрин кинигэтэ утуу-субуу күн сирин көрбүттэрэ. Харыстаана хоһоонноро ырыа буолан көппүттэрэ. Мелодистар: Егор Айаан түөрт ырыаны айбыта, Анатолий Семенов вальс мелодиятын суруйбута. Өлүөнэ өрүс туһунан хоһоонугар ырыаны педучилище устудьуоннара толорбуттара Саха араадьыйатын пуондатыгар хараллан сытар.
Олоҕун аргыһа, кэргэнэ Егор Петрович Шестаков сырдык кэриэһигэр анаан хомуйан оҥорбут «Эрчимэн: тапталлаах кэргэним» кинигэтэ саха литературатыгар биир ураты миэстэни ылар.
Кэнники кэмҥэ тэттик кэпсээннэрэ өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар бэчээттэнэн, ааҕааччы сэҥээриитин ылаллар. Махталлаах ааҕааччылартан биирдэстэрэ Аппанаас Арамаанап соторутааҕыта «Туймаада» хаһыакка Александра Николаевна туһунан:
«Харыстаана элэккэй, эйэҕэс майгылаах, аламаҕай дууһатынан дьону абылыыр, дьон киниэхэ тардыһар. Кини биир ураты хаачыстыбатын бэлиэтээн ааһыахпын баҕарабын. Ол курдук, билэр-билбэт дьонугар төһө кыалларынан көмөлөһөр. Ууга барбыттарга, баһаарга эмсэҕэлээбиттэргэ бастакынан илиитин уунар. Санаатын түһэрбэт, өрүү үөрэ-көтө сылдьар.
Тэттик кэпсээннэри суруйуунан дьарыктаммыта уонча сыл буолла. Кэпсээннэригэр олоххо буолбут түгэннэри ойуулаан көрдөрөр. Киһи таттаран аахтар ааҕа олоруох курдук», -– диэн махталын биллэрдэ. Кырдьыга да, Александра Николаевна хаһан эрэ биһиги хаһыаппытыгар:
«Харыстаана диэн миигин оҕо эрдэхпиттэн ааттыыллар этэ. Тоҕо диэтэххэ, мин тулаайах үөскээбит буоламмын, атын дьону наһаа аһынар, харыстыыр, төһө кыалларынан көмөлөһөр этим. Мэҥэ Хаҥалас Табаҕатыгар улааппытым. Төрөөбүт төрүт тыл кэрэтигэр, айар үлэ абылаҥар миигин аан бастаан аҕам уһуйбута. Кини кыра эрдэхпиттэн хоһооҥҥо, чабырҕахха үөрэппитэ, олус үчүгэйдик остуоруйалыыра, улахан пародист талааннаах этэ. Ийэм Гликерия Афанасьевна дьүөгэлэрин үүт-үкчү үтүктэн күллэртиирэ. Үһүс кылаас оҕотугар олоҥхону аахтардаҕына, оонньуу бара охсоору чабырҕах курдук ааҕа охсорум. Ол иһин, билигин да наһаа түргэнник саҥарабын быһыылаах. Ийэбинэн эһэм Василий Борисов гражданскай сэрии дьоруойа Харачааһы быыһаабытынан биллэр. Өссө олоҥхоһут Тоҥ Суорун сыдьааннаах эбиппин. Аҕам өлбүтүн кэннэ Семен Иванович диэн атыыһыт киһи миигин оҕо гыныан наһаа баҕарбыт. 11 саастаах кыыһы ийэбиттэн көрдөөбүтүн ийэм биэрбэтэх. Кини миэхэ наһаа үчүгэйдик сыһыаннаһара, бэл оскуоланы бүтэрэр банкеппар түүппүлэ ылан биэрбитэ. Кэмпиэтинэн, бирээнньигинэн күндүлүүрэ кэпсээҥҥэ да киирбэт этэ. Итинник кыһамньылаах киһини кытары алтыһан, дьон бары үтүө санаалаах буолуо диэн санаанан салайтаран улааппытым. Дьоммут да кырдьаҕаһы харыстыырга, кыаммакка көмөлөһөргө иитэллэрэ. Киһи хайдах киһи буолан тахсара иитиллиититтэн улахан тутулуктаах», -– диэн кэпсээбитэ ааҕааччы Аппанаас Арамаанап санаатын толору бигэргэтэр.
ххх
Бу күннэргэ суруйааччы Александра Кардашевская-Харыстаана үбүлүөйдээх сааһынан сабыс-саҥа буруолуу сылдьар кинигэтин тутан үөрүүтэ муҥура суох. «Олох түгэннэриттэн» диэн кинигэтин Аан тылыгар суруйааччы, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Табаҕа нэһилиэгин бочуоттаах гражданина, СӨ култууратын туйгуна Степан Степанович Марков:
«… Харыстаана чопчу сюжеттаах, ыраас композициялаах кылгас кэпсээннэрэ киһини умсугуталар.
Эн кинигэ маҕаһыыннарын кэрийэн көрө сылдьан, кылгас формалаах туспа кэпсээн кинигэлэрэ аҕыйахтарын бэлиэтии көрөрүҥ буолуо дии, суоҕун да кэриэтэ, кырыы кырыыларынан сэһэннэр, романнар кэчигирэһэн тураллар.
Билигин суруйааччы буолбут, улуу да суруйааччылар мантан кыра кэпсээнтэн саҕалаан айар, суруйар үлэ бурҕалдьытын кэппиттэрэ эбээт. Онон, бу кылгас формалаах кэпсээннэрэ ааҕааччы сэҥээриитин ылыахтара.
Харыстаана кинигэтигэр эн ааҕыаҥ: тапталы, олох-дьаһах үөрүүлэрин, хомолтотун, куһаҕан дьаллык содулларын, эргиллибэт оҕо-эдэр саас ахтыыларын..», -– диэн үрдүктүк сыаналаабыт.
Степан Марков Харыстаанаҕа биирдэ: «Эн кэпсээннэриҥ олус үчүгэйдэр, киһини толкуйдатар, элбэх санааны үөскэтэр, хас биирдии кэпсээниҥ сэһэҥҥэ тэҥнээх», -– диэн үрдүк сыанабылы биэрэн, алгыс тылларын анаан турар.
ХАРЫСТААНА:
«Дьон ханнык да ыарахан, быыһык кэмҥэ үтүө санааларын ыһыктыбаттарыгар, дьоҥҥо үтүөнү эрэ саныылларыгар баҕарабын. Биллэн турар, оҕолорум аҕаларын аатын түһэн биэрбэккэ, этэҥҥэ үлэлии-хамсыы сылдьыахтарын баҕарабын. Уопсайынан, чөл олоҕу тутуһар ыалбыт. Эрчимэн баҕата – чөл олоҕу тутуһуу уонна кыларыйан турар кырдьыгы этии этэ. Мин эмиэ сирэй көрбөх буолары сөбүлээбэппин. Көнөтүнэн сылдьарбын ордоробун, сөбүлээбэтэхпин малтаччы этэбин. Дьахтар дьоло оҕолоругар дии саныыбын. Кэргэн тахсан, оҕолорбор күн сирин бэлэхтээбиппинэн, баччааҥҥа диэри үлэлии-хамсыы сылдьарбынан дьоллоохпун. Биһиги сааспытыгар диэри чэгиэн-чэбдик доруобуйалаах сылдьыы киһи аайы бэриллибэт. Ити эмиэ туһунан дьол».
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru