Бүгүн сырдатар киһим үп-харчы эйгэтигэр ситиһиилээх, бу эйгэҕэ хайдах сатаан үлэлииргэ, дьиэ кэргэн дохуотун үксэтэргэ, харчы мунньарга сүбэлэри биэрэр “Famili money” бырайыак ааптара Гульмира Ильинова буолар. Кини Үөһээ Бүлүү улууһун Боотулуу нэһилиэгиттэн төрүттээх. Икки оҕолоох, кэргэннээх. Дьиэ кэргэнинэн бу эйгэҕэ ылсан үлэлээбиттэрэ номнуо 10 сыл буолбут.
Суоттуурбун, ааҕарбын уруккуттан сөбүлүүрүм
— Илиибэр аан бастаан харчы туппут күммүн бэҕэһээ курдук өйдүүбүн. Ол күнтэн ыла харчыны кытта “уопсай тыл булбуппут”. Оҕо эрдэхпиттэн бэйэ дьыалатынан дьарыктанар «жилка» баар эбит. Ийэбит бырааппын уонна миигин соҕотох иитэн улаатыннарбыта. Оруобуна оҕо сааһым 90-с сыллар уустук, дойду үрдүнэн харчы суох, хамнас кэлбэт кириисис кэмигэр ааспыта. Оччотооҕу тыа ыала хортуоска, атын да оҕуруот аһын олордон, сүөһү ииттэн, ол ыарахан кэми аһарбыт буолуон сөп. Төһө да харчы кырыымчык буоллар, оҕо сааспыт толору дьоллоох этэ. Ийэбит истиҥ сыһыана, көҥүл оҕо саас, оччотооҕу дьон-сэргэ олоххо көхтөөх, санааны түһэрбэт күүстээх майгылара олохпутугар сүҥкэн оруоллаахтар этэ дии саныыбын.
Урбааҥҥа бастакы холонуум
— Эргиэҥҥэ бастакы холонуум сэттис кылааска сырыттахпына быһыылаах этэ, оччолорго улуус киинигэр Үөһээ Бүлүүгэ киирэ сылдьан кыра халандаардары, харандаастары атыылаһан аҕалан сыанатын арыый эбэн оскуолабар атыылаабытым. Дьэ, уонна ол харчыбын уурунан кэбиспитим. Онтон оскуоланы бүтэрэн үөрэх туттарса кэлэн баран, дьонум биэрэн ыыппыт харчыларын бааҥҥа кэлэн бэйэм ааппар счет астаран бырыһыаҥҥа ууран кэбиспитим. Ол мин уон алта саастаахпар этэ. Куоракка аан бастаан кэлээт итинник хорсун, дьоһун хардыыны оҥорбутум. Ол сайын үлэҕэ киирэн, хамнас аахсар киһи буоллум. Хамнаһым аҥаарын счеппар уган иһэбин. Ол курдук, харчыбын үлүннэрэргэ, элбэтэргэ санаа киирбитэ. Ол кэннэ элбэх сыл ааста. Биисинэс эйгэтигэр үбү таба туттар көмөлөһөр эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Уопсайынан, дьиэ кэргэҥҥэ тус харчыгын сатаан тутар буоллахха, кэлин тэрилтэ да тэринэр буоллахха, сүрдээҕин туһалыыр эбит.
Дьиэ кэргэним
— Биһиги дьиэ кэргэн икки оҕолоохпут. Кыыспыт бэһис кылааска үөрэнэр, уолбут уһуйааҥҥа сылдьар. Кэргэним Владиславы кытта дьиэ кэргэммит биисинэһинэн дьарыктанабыт. Бу уон сыл устата биһиги эргинии эйгэтигэр араас хайысханан ылсан үлэлээтибит. Билигин саамай сөбүлүүрбүтүн талан уонна аан бастакыттан аһылык-бородуукта эйгэтиттэн саҕалаабыт буоламмыт, чуолаан, онно элбэх болҕомтобутун уурабыт. Мин бэйэм математика уонна информатика институтун, кэргэним үп-экэниэмикэ институтун бүтэрбиппит. Иккиэн идэбит дьүөрэлии.
Дьон харчыны суоттуу үөрэнэригэр көмөлөһөбүн
— Билигин биһиги тус биисинэспитинэн дьарыктанарбыт таһынан, дьону үбү элбэтэргэ, сатаан суоттуурга, тус дьыаланы сайыннарарга, хайдах киэҥ эйгэҕэ тарҕатарга үөрэтэбин. Харчыны сөпкө туһаныы уонна биисинэһи хайдах арыйар туһунан куруук тулалыыр дьоммор кэпсиибин, сүбэлиибин. Дьон сэргиир, ылынар. Ол аата, дьоҥҥо тугу эрэ көмөлөһөр эбиппин диэн онтон кынаттанабын, үөрэбин.
Ааспыт саас эмискэ пандемия буолбутугар Инстаграм ситимин нөҥүө босхо үп-харчы марафонун оҥорбутум. Дьон наһаа астыммыта, санааларын үллэстибиттэрэ. Кирэдьииттэрин сабан, олор истэригэр хас да киһи ипотекаларын сыл аҥаарын иһигэр сабан, махтаммыттара аҕай. Ол онно мин төһөлөөх үөрбүппүнүй, дьон махталын саҕа үтүө суох эбит бу сиргэ. Оттон инстаграмҥа харчыны хайдах сөпкө туһанар, иэстэн тахсар, сөптөөхтүк мунньар уонна сэрэхтээхтик элбэтэр туһунан кэпсиибин. Мин кууруспар үөрэммит дьон муҥутуур ситиһиилэрэ – икки аҥаар ый иһигэр 40 мөлүйүөннээх сууматтан төлөрүйбүттэрэ буолар. Бу барыта үлэттэн тахсар. Манна ханнык да пирамида да, аптаах мас да суох. Арай ороскуоттары суоттанааһын, эбии дохуот булунуу уонна баар харчыны сөптөөхтүк аттарыныы буолар.
Бэйэни булуу – дьол
— Бу олорбут олоҕум устата оҥорбут үлэм, сүүрбүт-көппүт көлөһүнүм – барыта бэйэбин буларбар олук уурбут эбит. Мин саныахпар, хайаан да экэнэмиис да идэлээх буолбатар, киһи эбии дохуот булунар кыахтаах. Мин ыытар үөрэхпэр дьоҥҥо бэйэҕэ эрэли, итэҕэйиини үөскэтэргэ кыһаллабын. Сүрэхтээх, тугу эрэ оҥоруон баҕарар киһи син биир бэйэтин суолун тобулар. Билиҥҥи олоххо хас биирдии киһи “финансовай сыттыктаах” буолуохтаах. Ол туһуттан кини хайаан даҕаны эбии дохуот булунар кыахтаах буолуохтаах. Оттон тус бэйэ биисинэһин тэрийии күүстээх санааны эрэйэр. Биллэн турар, уустуга элбэх. Барытын сүтэриэххэ эмиэ сөп. Ороскуоту барытын анал тэтэрээт, болокунуот ылан суруйан иһэр олус туһалаах. Ый бүтүүтэ түмүк таһаардахха, онно барыта көстөн кэлэр. Ханна тугу ороскуоттаабыппыт, былаана суох атыылаһыллыбыт мал-сал барыта ырылхайдык көстөр. Маннык сурунар киһи аныгыс ыйга барытын былааннаан атыылаһар.
Уурунуу харчы туһата
— Хас биирдии киһи уурунуулаах буолуохтаах. Олоххо үөскүүр уустук кэмҥэ ол абырыахтааҕа биллэр. Дохуоттан 5-10-15% уурунан саҕалыахха сөп. Кыра да буоллар, ый аайы хамнастан, биэнсийэттэн, кыра да дохуоттан уурунуохтааххын, дьэ, ол эрэ кэннэ атын төлөбүрдэри төлүөхтээххин. Пандемия кэмигэр үгүс киһи уурунуу харчыта суох буолан, ыксаан ыллылар. Оттон харчыны элбэтии туһунан этэр буоллахха, араас көрүҥ элбэх. Биисинэс, инвестиция, сыаналаах кумааҕы, бааҥҥа уурдарыы о.д.а. Киһи бэйэтин сатаан сааһыланар, былааннанан олорор буоллаҕына, үп өттүгэр эмиэ сааһыланар эбит. Манна киһи майгыта-сигилитэ көстөр.
Өскөтүн ипотекалаах буоллаххына
— Билигин ипотеката эбэтэр кирэдьиитэ суох киһи суоҕун тэҥэ. Иэстээх буоллаххына, аан бастаан иэһиҥ испииһэгин оҥор. Балары хайдах сабар туһунан былаан баар буолуохтаах. Киһи сөптөөх ыйытыыны бэйэтигэр сатаан туруорар буоллаҕына, мэйиитэ үлэлээн барар, оччоҕо эппиэт кэлэр. Дьэ уонна ый ахсын чаас чааһынан, үс тыһыынча буоллун, биэс тыһыынча буоллун, эбии төлөбүрү оҥорон, кирэдьиити түргэнник сабарга кыһаныахтаах. Ити улахан оруолу оонньуур. Хас биирдии киһи, хас биирдии ыал сыаллаах-соруктаах. Ол сыалга-сорукка кыралаан харчы мунньар олус наада. Маннык сыаллаах киһи эбии дохуот булунар. Тоҕо диэтэххэ, кини мэйиитин үлэлэтэр. Мин “Famili money” диэн үпкэ-харчыга дьоҕурдаах буолууга үөрэтэр бырайыактаахпын. Бу бырайыак биисинэс киэҥ туонатын арыйарбар үгүс билиим иҥмит оскуолата буолар.
Оҕо төрөппүттэригэр доҕор
— Биһиги оҕолорбутун бэйэбитигэр доҕор курдук иитэбит. Дьиэ иһинээҕи дьыаланы, быһыыны-майгыны билэ улааталлар. Оҕону кыра сааһыттан хайҕыыр наһаа наада эбит. Оччоҕо оҕо бэйэтигэр эрэллээх буола улаатар. Миигин оҕо эрдэхпиттэн хайҕыыллар этэ. Маннык хайҕана улааппыт киһи хорсун буолар. Оттон хорсун киһи олоххо ситиһиилээх. Кини саҥаны саҕалыыртан куттаммат.
Былаантан, сыалтан эрэ туораамаҥ
— Бу олоххо киһи тус сыаллаах, дьоллоох олоххо ананан кэлэр. Онон кыра-кыра хардыыларынан да буоллар, киһи былааннаммыт соругар айанныахтаах. Мин саныахпар, кыһалҕа киһини күүстээх оҥорор, онно тостубатаххына, киһи элбэҕи ситиһиэн сөп. Олох биирдэ бэриллэр, биһиги сыанаҕа оонньуур артыыстар буолбатахпыт, онон бэлэмнэнии, эрэпэтииссийэ суох. Уопсастыба сыҥалаабытынан буолбакка, тус баҕаҕынан олоруохтааххын.
Онон хаһыат ааҕааччыларыгар олохторун былааннаан, харчыларын ааҕан-суоттаан олороллоругар баҕарыам этэ.
Ульяна Захарова, edersaas.ru