Саҥа үүммүт 2017 сыл бэлиэтинэн Кыһыл Уоттаах Бөтүүк буолар. Бөдөҥ, кыраһыабай, күүстээх-уохтаах, бэйэтэ ураты майгылаах. Оттон күннэтэ көрөр, истэр бөтүүкпүт даҕаны мээнэ көтөр буолбатах эбит – киһи сэргиир чахчылардаах.
Вера МАКАРОВА, «Саха сирэ», https://edersaas.ru/
Хаһыытынан тугу биллэрэрий?
Сарсыарданы, түүнү араарарынан, ол эбэтэр, бириэмэни эндэппэккэ билэринэн, бөтүүгү билгэһит көтөр диэххэ эмиэ сөп эбит. Былыргы гректэр бөтүүк хаһыыта саҥа үүммүт күн бастакы чааһын саҕалыыр диир эбиттэр. Оттон нуучча бааһынайдара ол сахха саныылларынан, түүн халлаан ааннара сабыллан, хараҥа күүстэр илэ баран, киһиэхэ куһаҕаны оҥорор кыахтаналлар – бу Европаҕа кытары киэҥник тарҕаммыт номох. Дьэ, ол куһаҕан тыыннар бөтүүк бастакы хаһыытыттан куотар аакка бараллар эбит.
Аны ол хараҥа күүстэри бөтүүк эндэппэккэ билэр буолан, түүн оройун иннигэр хаһыытаатаҕына, ол аата кинилэри кыйдыыр диэн буолар эбит. Уопсайынан, бу көтөрү дьиэ харабылын быһыытынан сыаналааһын эмиэ баар – куһаҕан тыыны чугаһаппат диэн.
Оттон бириэмэни хайдах билэрий? Сорох чинчийээччилэр сабаҕалыылларынан, ол халлааҥҥа сулустар хайдах сыталларын кытта сибээстээх. Канопус диэн сулус көһүннэр эрэ, бастакы бөтүүк хаһыытыыр. Марс планета диэки көппүт американскай автоматическай станция, чуолаан, ити сулуһунан сирдэтиммит. Ити сулус саҕахха саһаатын, иккис бөтүүк хаһыытыыр эбит. Ол хотон иһигэр олорон, ону хайдах билэллэрэ буолла?
Биир эриэккэһэ диэн – бөтүүк моонньун уһаппатаҕына, кыайан хаһыытаабат эбит. Оттон хаһыытыыр кэмигэр улар курдук тугу да истибэт буолар. Киһи кини хаһыытын, бэл диэтэр, 2 км ыраах сиртэн истэр. Эдэр бөтүүктэр үһүс нэдиэлэлэриттэн “куолас таһааран” бараллар.
Бөтүүк сарсыардааҥҥы уһун соҕус хаһыытыттан ураты өссө араастык хахаарар — кууруссалары ыҥырарыгар, аһылыкка кэлэригэр, атын бөтүүктэргэ боотурҕаатаҕына. Онтон Грецияҕа уонна Албанияҕа бөтүүк “ырыатын” сүрдээҕин ытыгылыыллар эбит. Арассыйааҕа “орловскай”, Германияҕа “бергскэй” диэн “ырыаһыт” боруодалары таһаарбыттар. Бу бөтүүктэр “ырыалара” дэриэбинэ көннөрү бөтүүгүттэн түөрт төгүл уһун уонна “мелодичнай” буолаллар эбит.
Айылҕаттан тэйбит, куорат күннээҕи сүпсүлгэннээх түбүгүттэн сылайбыт киһиэхэ бөтүүк хаһыыта олус үчүгэйдик дьайар дииллэр. Кини саҥатын А.Н.Северцов аатынан РНА Экология уонна эволюция проблемаларыгар институт экологическай реабилитацияҕа кабинетын дороҕооҥҥо композицияларыгар киллэрбиттэр. Сорох дьон будильнигар туруорар эбит.
Манна даҕатан эттэххэ, бөтүүк “гаремыгар” ити хахаарара олус туһалаах эбит – сымыыттыы сытар кууруссалар уоскуйаллар-налыйаллар. Ол иһин бөтүүк суох көтөр фабрикаларыгар магнитофоҥҥа устубуттарын кэмиттэн кэмигэр холбууллар эбит. Ол эрэн, бөтүүк хаһыытын сүрүн анабыла — атын бөтүүктэри бэйэ сиригэр-уотугар, кууруссаларыгар чугаһаппат буолуу.
Бүтүннүү хап-хара
Бөтүүк туһунан кэпсээбиччэ, куурусса биир ураты боруодатын туһунан эмиэ ахтан аһарыахха: ол — Индонезия ойуурдарыгар олохсуйар “Аям Цемани” диэн түүтэ-арҕаһа эрэ хап-хара буолбакка, уҥуохтара, ис уорганнара, этэ эмиэ хара көтөр. Хаана кыһыл эрээри, атыттартан хараҥа өҥнөөх. Сэдэхтик сымыыттыыр, 1,5 кг ыйааһыннаах, амтана син атын сымыыттар киэнин курдук.
Сыл аҥаара төбөтө суох
Америкаҕа 1945 сыллаахха биир фермер Майк диэн бөтүүгүн төбөтүн быһа охсубут. Бөтүүк эрэйдээх мэйиитин төрдө уонна биир кулгааҕа эрэ хаалан баран, өлбөккө, сыл аҥара оннук сылдьыбыт. Фермер бөтүүгүн аһынан, үүтү уонна туораҕы пипеткэнэн быһа киллэрэн аһатан, көрөн-истэн киирэн барбыт.
Ону ааһан, төбөтө быһыллыбыт бөтүүк хаһаайынын аан дойдуга аатырдыбыт – фермер кинини кыбыммытынан, сири-дойдуну кэрийэн, дьоҥҥо анаан көрдөрөр буолбут – маны бигэргэтэр докумуон баар эбит.
Өлбөт үөстээх бөтүүк ситинник салгыы өссө олорбохтуо эбитэ буолуо, өскөтүн хаһаайына биир күн аһатарын уонна бөтүүк иһин-үөһүн ыраастыыр шприһин көрдөрбүт сиригэр умнубатаҕа буоллар.
Ити уопуту элбэх киһи хатылыы сатаабыт да, төбөлөрө быһыллыбыт бөтүүктэрэ икки күнтэн уһаабатахтар.
Бөтүүктэр охсуһуулара
Охсуһуук, хадаар киһини “бөтүүк курдук охсуһуук” дииллэрин истэргит буолуо. Бу көтөр бойобуой майгытын былыргы Грецияҕа үрдүктүк сыаналыыллара, буойуннар щиттэригэр кыайыы бэлиэтин быһыытынан кинини ойуулууллара үһү.
Оттон французтар өбүгэлэрэ бөтүүгү араҥаччылыыр көтөр оҥостубуттар. Былыргы Римҥэ родосскай уонна тонагрийскай бөтүүктэри охсуһуу ньымаларыгар үөрэтэллэрэ эбитэ үһү. Ява, Таити, Суматра уонна Целебес арыыларыгар бөтүүктэр охсуһууларын XVI үйэтээҕи айанньыттар кэпсииллэрэ-ойуулууллара үһү. Өссө XII үйэҕэ Англияҕа оскуола оҕолоро каникулларын кэмигэр бөтүүктэри күрэстэһиннэрэ оонньууллара диэн суруйаллар. Бэл диэтэр, индийскэй раджалар эмиэ оннук саататыналлара үһү.
Вьетнамҥа бөдөҥ бөтүүктэри охсуһууга анаан-минээн үчүгэйдик бэлэмнииллэр эбит. Бу бөтүүктэр 6 кг диэри ыйааһыннаахтар, “сыгынньах” моойдоохтор, атахтаахтар, систэрэ улахан аҥара түүтэ суох уонна сүрүнэ – тириилэрэ халыҥ буолан, охсуһуу кэмигэр хааннырбаттарын кэриэтэ.
Бөтүүктэр балтараа ыйдарыттан бэйэ икки ардыгар быһаарсыылара (охсуһуук майгылара) саҕаланан киирэн барар. Бууттарын этэ буһан, ситтэхтэринэ-хоттохторуна, онтуктара бэргээн, мөлтөх өттө өлөр. Онтон, дьэ, тус-туспа бөлөхтөргө хайдыһан, уу нуурал олох саҕаланар.
Арассыыйаҕа бөтүүктэр охсуһууларын 1855 сыллаахха көтөрү иитии бастакы быыстапкатыгар тэрийбиттэр. Спорт бу саҥа көрүҥэ үөдүйэн, итинник күрэхтэһиилэргэ бөдөҥ-садаҥ, атахтарынан уонна түөһүнэн күүстээх-уохтаах бөтүүктэри анаан талар, сүүмэрдиир буолбуттар. Хас биирдии дойдуга куурусса бииһин-ууһун охсуһуук боруодалара баар буолбуттар. Арассыыйаҕа өссө XVII үйэҕэ оннук московскай боруоданы таһаарбыттар. Ол эрэн, 1906 сыллаахха көтөрү иитээччилэр Бүтүн Арассыыйатааҕы сийиэстэригэр бөтүүктэр охсуһууларын боборго диэн быһаарыы ылыммыттар.
Маны таһынан, бөтүүгү хаан-сиин бэлиэтин быһыытынан ылыныы эмиэ баар. Сорох норуоттарга бөтүүктэр охсуһуулара билигин да ыытыллаллар. Бөтүүк охсуһуук майгыта остуоруйаларга кытары ойууланар. Славян норуоттара дьиэлэрин тутуутугар хара бөтүүгү сиэртибэлииллэрэ үһү. Нууччаларга “пустить красного петуха” диэн уоттааһыны ааттыыллар.
Өссө тугу сатыылларый?
Бөтүүктэр уонна кууруссалар сатаан кэпсэтэллэр. Биһиги истэрбитигэр көннөрү хахааралларын-хаһыытыылларын аанньа, ити аата кинилэр бэйэлэрин тылларынан кэпсэтэллэр үһү. Учуонайдар бу көтөрдөр оннук аччаабыта 30 дорҕоону таһаараллар диэн быһаарбыттар. Ол курдук, хаһан сымыыттыылларын, элбэх чиэрбэ ханна баарын, “таптаһар” кэмнэрин барытын атын-атын саҥанан биллэрэллэр үһү.
Иэйиилээхтэр. Великобритания орнитолога Джо Эдгар дьиэтээҕи кууруссалар атыттар тустарыгар санаарҕыылларын (эмпатия) быһаарбыт. Бөлөҕүттэн ыраах барбыт куурусса эмиэ санаарҕыыр үһү.
Бөтүүк болҕомтону хайдах тардарый? Бөдөҥ уонна тулуурдаах, тарааҕын быһыыта, кээмэйэ уонна өҥө тупсаҕай бөтүүк кэрэ аҥаардарга ордук “успехтаах” эбит.
Өйдөөх көтөрдөр. “Куурусса мэйии” уонна “куриная слепота” диэн өйдөбүллэр хайдах үөскээбиттэрин билбэтим эрээри, мантыларыҥ өй хаата эбиттэр: сүүстэн тахса кууруссаны уонна киһини өйдөрүгэр хатыыр кыахтаахтар, ону ааһан, ким кинилэргэ үчүгэйдик, ким куһаҕаннык сыһыаннаһарын эмиэ.
Тыҥырахтаах көтөрдөр курдук сытыы (телескопическай) харахтаахтар. Быһаарыы ылыналларыгар, бэйэлэрин уопуттарын уонна тулалыыр быһыыны-майгыны төһө билэллэрин учуоттууллар эбит. Ону таһынан, ахсааҥҥа эмиэ дьоҕурдаахтар, сорох геометрическэй фигуралары сатаан араараллар.
Аныгы динозаврдар. Бөтүүктээх куурусса тираннозавр курдук биир ураты бөдөҥ кыыл удьуордара эбиттэр.
Бөтүүк – Португалия, Франция бэлиэлэрэ.
Дьэ, маннык араас айылгылаах көтөр сыла үүммүтүнэн, күндү ааҕааччыбыт, эҕэрдэ! Элбэх үөрүүлээх, ситиһиилээх, сэргэх сыл буолуохтун!
Вера МАКАРОВА, «Саха сирэ», https://edersaas.ru/
Хаартыскалар: интернеттэн.