Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Хара нэһилиэгин дьаһалтата тыа сирин ыалларын олорор усулуобуйаларын тупсарыыга утумнаахтык үлэлэһэр. Нэһилиэги өрөспүүбүлүкэҕэ далбар баһылыктар ортолоругар биллэр-көстөр Дария Ивановна Назарова салайар.
Дария Назарова уонна кини эдэр хамаандата
Баһылык барытыгар олохтоохтук ылсар уонна мындыр буолан, салалтаҕа эдэр дьону сыһыаран такайа сылдьар. Дьоно-сэргэтэ итэҕэйэн, Дария Ивановна иккис болдьоҕор үлэлии-хамсыы сылдьар. Кини: “Хайа баҕарар салайааччы бэйэтин кэнниттэн хаалларар солбуктаах буолуохтаах”, — диир. Онон эдэр ыччаты мэлдьи өйүүр.
— Үлэҕэ ыларбар хас биирдии киһи тус хаачыстыбатын көрөбүн. Олоҕун дьон туһугар аныан баҕарар киһи кыраттан саҕалаан, үлэ ыараханын бэйэтинэн билэн, үөһэ тахсыахтаах. Мин бэйэм дьаһалтаҕа исписэлииһинэн, онтон баһылык солбуйааччытынан үлэлээбитим, онтон баһылыгынан талыллыбытым. Эдэр дьон итинник тахсаллара ордук: үлэлии үөрэнэллэр, дьону-сэргэни билэллэр. Уопсастыба тугунан тыынарын өйдүүр эрэ киһи чахчы дьон туһугар кыһаллар. Билигин үлэлии сылдьар ыччаттарым барытыгар тэҥҥэ түсүһэн, сүбэлэһэн-амалаһан, кыайа-хото тутарбыт элбэх. Исписэлиистэрбэр сыыстарбатым, — диэн салайааччы санаата бигэ.
Дария Ивановна: “Ас-таҥас халлаантан түспэт, бэйэҕит үлэлээтэххитинэ айаххытын ииттиэххит”, — диэн дьонугар, төһө кыалларынан, өйдөтө сатыыр. Ол иһин харалар тыа хаһаайыстыбатын сайыннарарга дьулуһаллар. Нэһилиэк урут бааһынай хаһаайыстыбатынан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэрэ, өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ көрдөрүүлээх этэ. Онтон Нөөрүктээйи нэһилиэгэ төрүт сирин төнүннэрэн, социальнай-экономическай сайдыыларын атахтаабыта, оттуур ходуһата, мэччирэҥ сирэ суох хаалбыттара. Ол эрээри Хара олохтоохторо инникигэ эрэллээхтэр. Ол даҕаны иһин агрокластер тэринэн үлэлэтэн эрдэхтэрэ. Ити курдук, дьаһалта олохтоохторун мэлдьи өйүүр. Холобур, былырыын икки бааһынай хаһаайыстыбаҕа үүт сойутар тэрили ылан биэрбитэ. Быйыл барыларын ынах ыыр аппараатынан хааччыйар сорук турар.
Инникитин баһылык былаана элбэх. Туризм хайысхатын сайыннарар, саҥа уһуйаан, оскуола дьиэлэрин туттаран, агрокластерга бэриллибит сирин баһылаан, өссө элбэх саҥа саҕалыыр фермердэри тэнитэн, нэһилиэк уйгутун олохтуур, кэскилин кэҥэтэр дьүккүөрдээх. “Ийэлэрбит-аҕаларбыт, эбээлэрбит-эһээлэрбит туппуттарын салгыы сайыннарар, үйэтитэр туһугар күүскэ үлэлиэхпит. Тыабыт сирэ куораттан уратыта суох буоларын, ыччат кэлэн олохсуйарын хайаан даҕаны ситиһиэхпит” – диир Дария Назарова.
Тупсарыы үлэтэ хаһан даҕаны тохтообот
Былырыын, Тыа сирин тупсарыы сылыгар, үгүс өрүттээх үлэ ыытыллыбытын туһунан Афанасий Елегяев кэпсиир. Афанасий Афанасьевич 2015 сыл муус устар ыйыгар баһылык солбуйааччытынан анаммыта. Кини: “Олох салҕанарын тухары тупсарыы үлэтэ тохтообот”, — диэн сөптөөхтүк бэлиэтиир.
Хара нэһилиэгэр үүнэр көлүөнэҕэ улахан болҕомто ууруллар. Оҕо көмүскэлин күнүгэр оскуола тиэргэнигэр спорт былаһааккатын туппуттара. Ону таһынан чөл олоҕу көҕүлээн, улахан дьоҥҥо уулуссаҕа тренажердары туруортаабыттара. Кыайыы скверигэр дьэрэкээн көстүүлээх фонтан силигэ ситэн, нэһилиэк көстүүтүн тупсаран биэрбитэ.
Дьон киэһэ үлэлэриттэн нус-хас дьиэлээтиннэр диэн нэһилиэк улахан уулуссаларыттан биирдэстэригэр светодиоднай лаампалары ыйаабыттара. Инникитин атын уулуссалары эмиэ сырдатыахтара. Бөһүөлэк уулуссалара өрөмүөннэннилэр. Ону тэҥэ, Майаҕа киирэр аартык сыырын уонна Үрдьүҥэхтээх түөлбэ суолларын оҥорбуттара.
Ахсынньыга спорт саалатын тутан киллэрбиттэрэ. Саҥа түөлбэлэргэ гаас, уот ситимнэрин тардыы үлэтэ саҕаланна. Инникитин Үрдьүҥэхтээххэ 220 миэстэлээх интэринээттээх оскуола тутар былааннаахтар.
Мэҥэҕэ саамай кыараҕас сирдээх
Тыа сиригэр сир боппуруоһа сытыытык турар. Хара нэһилиэгэр сири туһаҕа таһаарыы туруга хайдаҕын биһиэхэ нэһилиэк землеустроителэ Василий Плотников билиһиннэрэр. Кини төрдүс сылын үлэлии сылдьар. “Ханнык баҕарар үлэ уустуктардаах. Ол гынан баран, ис сүрэххиттэн ылыстаххына — хайдахтаах да үлэни кыайаҕын”, — диир.
Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Хара – саамай кыараҕас сирдээх нэһилиэк. Сирин бүттүүн иэнэ 16800 гектар кэриҥэ, итинтэн нэһилиэк ылар иэнэ – 400, тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сирин иэнэ – 1030 гектар. «Урукку сылларга быраҕыллан сыппыт сирдэр баар буоллахтарына, билигин сир барыта туһаҕа тахсан эрэр”, — диэн Василий Валерьевич кэпсиир. Нэһилиэккэ “Кэскил”, “Мыла”, МТС, “Чүүйэ” курдук бааһынай хаһаайыстыбалар сири киэҥник туһаналлар. Ону таһынан, эдэр дьон бэйэ хаһаайыстыбатын тэринэн, сиргэ үлэлээн эрэллэр. Онон бааһынаны чөлүгэр түһэрии үлэтэ тэтимирдэ.
— Биһиги сүрүн кыһалҕабыт — оттуур сир тиийбэтэ. Ол иһин мэччирэҥ сирбитин кытта оттуубут. Павловскайтан биир алааһы түүлэһэн олорбуппут. Бу боппуруоһу быһаараары араас суолу тобула сатыыбыт. Чугастааҕы нэһилиэктэртэн түүлэһэрбит буолуо. Нэһилиэктэри кытта быысаһар чэрчини кэҥэтэргэ үлэлэһэбит. Генбылаан оҥоһулунна. Нэһилиэкпит Майаттан чугас буолан, элбэх киһи олохсуйа кэлэр, онон үс саҥа түөлбэҕэ сир биэрэн, уһаайба түҥэппиппит. Холобур, Майа Алааһыгар 120 уһаайбаны биэрбиппит, — диир землеустроитель.
“Уһук Илиҥҥи гектарга” нэһилиэк олохтоохторо бэлэм буолалларын ситиһэр инниттэн Василий Валерьевичтаах саҥа сокуону быһааран өйдөтүүгэ тэрээһиннээхтик үлэлээбиттэр. Докумуона суох сирдэри барытын кэмигэр уведомление биэрэн, билигин сири докумуоннааһын бара турар. Ол курдук, Хара нэһилиэгэр “Уһук Илиҥҥи гектары» ыларга 23 сайаапка киирбит, ол иһигэр олохтоохтортон – 3.
“Туйгун” агрокластер эдэрдэри түмэр
Тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ Анатолий НИКИФОРОВ саҥа саҕалааһыны иилэһэр-саҕалаһар. Чурапчылар, намнар холобурдарынан сирдэтэн “Туйгун” агрокластер үлэлээбитэ сылтан ордунна. Агрокластерга “Саҕалааччы фермер” федеральнай бырагыраамаҕа киирсэн кыайбыт эдэр дьон түмсэн, нэһилиэктэн чугас хаһаайыстыба тэринэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Кылгас кэм иһигэр дьиэ-уот, хотон туттубуттар. Быйыл онно эбии дьаһалта “Манчаары” ТХПК-ин кытта саҥа үүт тутар пууну үлэҕэ киллэрбиттэр. Билиҥҥитэ агрокластерга 8 хаһаайыстыба киирэн, сыллааҕы былааннарын толорор туһугар эрчимнээхтик үлэлии сылдьаллар. Итинтэн 6 – саҥа саҕалааччылар, 2 – дьиэ кэргэнинэн бааһынай хаһаайыстыба.
Агрокластер инникитин туспа бөһүөлэк буолан, эт-үүт бородууксуйатын оҥорон таһаарар кэпэрэтиипкэ кубулуйуохтаах. “Агрокластер нэһилиэкпит сайдыытыгар туһата улахан. Ыччат тыа сиригэр үлэлииригэр, олохсуйарыгар бырагыраама улахан суолталаах. Холобур, быйыл грант ылбыттартан саамай эдэрдэрэ — 22 саастаах. Итинтэн сиэттэрэн, эдэр ыччат тыа сиригэр тардыһара күүһүрэр. Өссө хас да эдэр киһи бааһынай хаһаайыстыба тэринэр баҕалаах”, — диир Анатолий Анатольевич.
***
Дьэ, бу курдук үлэһит ыччаттар нэһилиэк олоҕун тутан олороллор, инникитин түстүүллэр. Маннык ситимнээх үлэ үтүө түмүктээх буолара эрэбил. Мэҥэҕэ Хара нэһилиэгэ дьон-сэргэ тардыһар, санаата тохтуур сирэ буолла. Далбар баһылык Дария Назарова эрэллээх хамаандата онуоха хамсатар күүс буолара саарбахтаммат.
Саргылаана МАРКОВА.