Хара холорук алаас арҕаа өттүттэн турбута. Кини бастаан сэниэтэ суохтук аат харата сыҕарыйан иһэн, алаас ортотугар тиийээт, уоҕун-кылынын барытын киллэрэн, тыаһа-ууһа улаатан, быылы-буору өрө ытыйан хотугулуу-илин турар тыа саҕатын диэки айаннаабыта.
Саха өйдөбүлүнэн, арҕааттан кэлэр барыта алдьархай аргыстаах, өбүгэ саҕаттан олорбут сиэрбитин-туоммутун алдьатар аналлаах.
Айылҕаттан сахсархай куттаах муҥнаахтар арҕааттан ааҥнаабыт адьарайга киирэн биэрээхтииллэрэ баар суол. Бу да сырыыга Хара Холорук тыа саҕатыгар турар иинэҕэс быһыылаах-таһаалаах саастаах хатыҥы, көрдө-көрбүтүнэн тиийээт үлтү сабаабыта, саҥардыы саһаран эрэр сэбирдэхтэрин туура суйдаан ылбыта уонна сордооҕу сиргэ өндөйбөт гына хам баттаабыта.
Бу түбэлтэ 90-с сылларга биир дэриэбинэҕэ буолбута. Хара Холорук буулаабыт дьонун туһунан. Төрүөҕүттэн дэриэбинэ олохтооҕо Хаачылаан, төһө да түөрт уонун лаппа аастар, сиртэн тэйбиккэ дылы сэгэлдьийэн хаамар, күлсэри кытта күлсэн, сэлэһэри кытта сэлэһэн, ол быыһыгар уоҕа-кылына киирэн кэллэҕинэ тугу булан ылыаҥый, ыһыытаан-хаһыытаан баарын дьэ биллэрэр тыллаах дьахтар этэ. Этэргэ диэри, нуучча өбүгэтин хаана тардан күлэ туран ытыыр, ытыы туран күлэр киһи буоллаҕа.
Дэриэбинэтин дьоно Кэтириинэ диэн сурукка киирбит аатынан буолбакка, Хаачылаанынан кинини билэллэрэ. Оччотооҕуга оскуоланы кыл-мүччү бүтэрээт, Хаачылаан, атыттар курдук, үөрэх диэни эккирэппэккэ, тута суоппар Баабыкка эргэ тахсан, сыллата оҕолонон икки кыыһы төрөппүтэ, кыргыттара хайы-үйэ бэйэлэрэ ыал буолбуттара. Ол сыл Хаачылаан үйэтин тухары ыанньыксытынан үлэлээбитэ да, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсара өссө да биэс сыл баар кэмэ этэ. Онон сопхуос эстэн, КП-лар диэн тэриллэн, Хаачылаан онно наймылаһан үлэлиирэ.
Хаачылаан бу сааскы күннэргэ үлэтигэр тиэтэйэ-саарайа барар буолла. Хаһан да ис иһиттэн үөрэн маннык саас кэлэн иһэрин өйдөөн көрбөтөҕө ырааппы-ыт-ырааппыт. Сарсыарда эрдэ, дьыбар тахса илигинэ, ким хайа иннинэ хотонугар тиийэн үлэтин үмүрүтэр. Киэһэ саамай хойут, киэһээҥҥи аһылык ааһыыта биирдэ дьиэтин булар. Хата, кыра кыыһа, оҕолонон олорор буолан, дьиэтин көрөр-истэр буолан абыраата. Оттон оҕонньоро Баабык билигин сааһыран, суоппарыттан уурайан, гарааска харабыллыыр, онон икки хоно-хоно биирдэ үлэтигэр барар. Күнүһүн кыыһыгар Агаасаҕа илии-атах буолар. Күтүөттэрэ Морускуой куоракка техникумҥа үөрэнэр. Улахан кыыстара ыраах Анаабырга эргэ барбыта, онно учууталынсалыыр.
Хаачылаан хотонугар чугаһаан иһэн долгуйбутун билиннэ, сүрэҕэ түргэнник тэбиэлээтэ. Бу барыта Сэргэйтэн сылтаан буоларын кини бэйэтэ эрэ билэр. Дьэ бачча сааһыгар таптал диэни билбэтэҕин билэн, Хаачылаан эмиэ да иһигэр дьоллоно, эмиэ да ыал ийэтэ, эбэтэ ааттаах киһи дьонтон ол санаатын кистиир. Бачча сааһыран баран аармыйаттан былырыын күһүн эрэ кэлбит Сээчиги таптыырын санаатаҕына, тыына хаайтарыар диэри эмиэ да долгуйар, эмиэ да кутталыттан сүрэҕэ айаҕар тахсар.
Бу ылбычча киһи өйдөөбөт сыһыана барыта быйыл кыһын Саҥа дьыл эрэ иннинэ саҕаламмыта. Күһүн Сээчик, аармыйаттан кэлээт, хаһаайын аймаҕа буолан, хотон ис-тас үлэтигэр сылдьыбыта. Хаачылаан кини кыргыттарыттан да сааһынан балыс уолу, киһи баар диэн бастаан өйдөөн да көрбөтөҕө. Сээчик онуоха эбии аһыы утахха умсугуйар буолан, сотору-сотору хаһаайын кинини “тутан биэрбит“ сураҕа иһиллэрэ. Уол тас көрүҥүнэн дэриэбинэ бөтөстөрүттэн туох да уратыта суоҕа. Ортону эрэ үрдүнэн уҥуохтаах, “лис“ курдук толору эттээх-сииннээх уол Саҥа дьыл саҕана таһыттан от киллэрээччи дуоһунаһыгар киирбитэ.
Ол күн уол, отун киллэрэн баран, эмиэ “аһаан“ кэбиспитэ. Өлүү түбэлтэлээх хаһаайын Баанньа Бөтүрүөбүс бу багдахачыйан иһэрин хотон аанын диэкиттэн муннук диэки арыый халба сиргэ аһыы-сии олорбут Көстөкүүн, Куола уонна Сээчик көрбүттэрэ дуу, уолаттар үрүө-тараа сүүрбүттэр. Сээчик, ханна барыан билбэккэ, долборук кэннигэр Хаачылаан сүөһүлэригэр киэһэ сиэтиэм диэн хаһааммыт отун кэннигэр саһааччы буолбут.
Кыһыҥҥы кэмҥэ туох улахан үүтэ кэлиэй, Хаачылаан ынахтарын сыппайан баран, отун тарҕатаары, долборугун кэтэҕэр тиийбитэ, арай, арай, Сээчик мунна тыаһаан бу утуйан сыыгыныы сытар эбит. Уолу туруораары тардыалаабытыгар, киһитэ ыҥырана-ыҥырана атаҕын өссө тыылыы тэппитэ. Хаачылаан ыксаан тобуктаан илгиэлээбитигэр холуочук Сээчик хараҕын аспыта, мээнэнэн, иччитэ суоҕунан көрөн баран, мичээрдээн аллайбыта уонна Хаачылааны күүскэ бэйэтигэр ыга тардыбыта.
Дьахтар бастаан уолу “ыыт эрэ, акаары” диэбитэ да, уол илиитин ыытыахтааҕар буолуох дьахтары өссө күүскэ кууспута уонна уһуннук да уһуннук имэҥирэн туран уоһуттан уураабыта. Урут эдэр сылдьан Баабыгын кытары сылласпытын да умнубут дьахтар барахсан, ол үлүгэр имэҥтэн нукаай курдук буолан баран таалан сыппыта, үйэтигэр билбэтэх сылаас дьикти иэйиигэ куустарбыта. Онтон, туох буолбутун өйдөөн, кыбыстыбыттыы ойон турбута, Сээчик сарбаҥныыр илиилэриттэн халты харбатан уолу киэр аспыта, түҥ-таҥ анньыбыта буола-буола, долборуктан үтүрүйбүтэ..
Хас да күн ааспытын кэннэ, дьон барбытын кэннэ, холуочук Сээчик киирэн кэлбитэ, утарылаһар кыаҕыттан тахсыбыт Хаачылааны долборук кэтэҕэр күүһүнэн кэриэтэ соһон илдьибитэ. Дьэ онтон ыла Хаачылаан, утуйар уута көтөн, эдэр уол имэҥнээхтик таптаһар алыбар ылларбыта. Итирэн баран Сээчик бэйэтэ айахтаппыта дуу, Хаачылаан бииргэ үлэлиир дьахталлара обургулар сэрэйбиттэрэ дуу, сотору дэриэбинэ иһэ хобунан-сибинэн толору туолбута. Оҕолоруттан да балыс эдэр уолу ийэтин саастыыта дьахтар иирдибитин, арыгылата-арыгылата хоонньоһорун туһунан сураҕы истэн кэлбит кыыһа ийэтин ытыы-ытыы саҥарбыта, дьолго уйдара сылдьар Хаачылаан онно эрэ наадыйбатаҕа. Саҥаран умайыктанан, кыыһын кытта кыыһырсыбыта, кэпсэппэт буолбута. Оҕонньоро Баабык бэлэһигэр сэттэ иннэлээх ойоҕун эдэр да сылдьан утары көрбөтөх бэйэтэ, эгэ, билигин кырдьан баран уот бэлэс айаҕар киирэн биэриэ дуо? Сах салаатын, сырыттыын-сырыттын, кинини эрэ тыыппатын.
Күһүн от-мас хагдарыйыыта Сээчик дэриэбинэни булан, Хаачылаан, дьоллонон, чачыгыраччы күлэрэ, кэпсээнэ-ипсээнэ элбээбитэ. Кыһалҕата диэн Сээчик аны Хаачылааны итирэн баран дьиэтиттэн холдьоҕон таһаарар буолбута. Сотору кэминэн Сээчик дьиэтигэр арыгыһыттары мунньан араас дьахтар, эр дьон хото мустар сирдэригэр кубулуйбута. Арыгы уулуу суккуллар буоллаҕына, онно хайаан да саарбах дьахталлар баар буолаллар. Ол да иһин, сырыы ахсын атын-атын дьахтарданан, Сээчик Хаачылааны таһырдьа быраҕара элбээбитэ. Хаачылаан муҥнаах сотору-сотору сирэйэ-хараҕа көҕөрөн кэлэн долборугун кэннигэр итирэн охтон хаалар буолбута. Арыгы иһэн баран, ынахтарын кууһа-кууһа, кыһалҕатын кэпсээн икки хараҕын уутунан сууна олорорун көрбүт дьон күлүү-элэк гыммыттара дэриэбинэни толорбута…
Надежда Логлоҕор,
“Оо, таптал… “хомуурунньуктан ылылынна
“Айар” кинигэ кыһата, 2025 с.
