Дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыам ыйынааҕы ыйааҕар Арассыыйа уопсай үөрэхтээһин хаачыстыбатынан уон бастыҥ дойду кэккэтигэр киириэхтээх диэн сыал-сорук туруорбута. Тустаах ыйаахтан сиэттэрэн, Арассыыйаҕа бүтүн национальнай бырайыак олоххо киирэн эрэр.
Бастыҥ дойду ахсааныгар киирбиппитин ким, хайдах сыаналыырый? Билиҥҥитэ уон тарбах иһигэр кимнээх киирэллэрий? Ол дойдулар туох ураты үөрэтэр систиэмэлээх буолан бастыҥнар кэккэлэригэр киирдилэрий? Бүгүн ити ыйытыыларга хоруйдуурга холонуохпут.
Чинчийии да араастаах
Судаарыстыбалар икки ардыларынааҕы тэрилтэлэр кэмиттэн кэмигэр араас тэҥнээн көрөр чинчийиилэри ыыталлар. Манан лидер дойдулары эрэ буолбакка, национальнай уонна аан дойду үөрэхтээһиннэрин таһыма төһө үрдүгүн, бэлэмнэрин бэрэбиэркэлииллэр. Оттон дойду кэлэр кэскилэ үүнэр көлүөнэ билиититтэн быһаччы тутулуктаах. Норуоттар икки ардыларынааҕы араас чинчийэр бырагыраамалар бааллар: PISA, TIMSS, PIRLS… Биһиги хас даҕаны чинчийиини буккуйбат гына, PISA сыанабылын көрүөҕүҥ. Бу чинчийии тестэрэ Арассыыйа үөрэнээччилэригэр бэриллэр тестэртэн уратылааҕын ыйаллар. 2000 сылтан саҕалаан, 3 сылга биирдэ Экэнэмиичэскэй бииргэ үлэлэһии уонна сайдыы тэрилтэтин өйөбүлүнэн ыытыллар. Ол эрээри, экэниэмикэ диэн тылы истээт да, ол аата оҕо математиканы хайдах суоттуурунан эрэ быһаараллар эбит диир сыыһа. Чинчийиигэ оҕо оскуолаҕа үөрэнэриттэн дуу, устудьуонуттан дуу тутулуга суох, 15 саастаахтар естественнэй-научнай, математическай, компьютернай уонна ааҕар таһымнарын чинчийэллэр. Ол эбэтэр бары салааны хабаллар. Саамай сүрүнэ, оҕо бэлэм билиитин эрэ тургутан көрбөккө, кини ол ылбыт билиитин олоххо төһө туһанарын, толкуйдуур, ырытан көрөр дьоҕурун бэрэбиэркэлиир. 2015 сылтан оннооҕор кэлэктиибинэн толорор сорудахтар баар буолбуттар. Биллэн турар, маныаха аттыгар олорор оҕо дуу, ийэтэ дуу сүүрэн тиийэн сүбэлээбэтэ биллэр, виртуальнай көмөлөһөөччүлэри кытта үлэлииллэр.
10 бастыҥ дойду
Киэҥник тэнийбэккэ, тустаах эриэйтининэн 10 бастыҥ көрдөрүүлээх дойду ахсааныгар кимнээх киирэллэрин көрүөҕүҥ. Саамай үчүгэй көрдөрүүлээхтэринэн Азия дойдулара киэн туттуохтарын сөп: Кытай, Тайвань, Сингапур, Соҕуруу Корея, Япония. Кинилэр кэннилэриттэн Финляндия, Швейцария, Нидерланды тилэх баттаһа иһэллэр. Тест үс сылга биирдэ ыытыллар буолан, көрдөрүү даҕаны уларыйа турар эбит. Ол гынан баран, тустаах дойдулар өрүү инники кэккэҕэ сылдьаллар.
Оттон Арассыыйа?
Баҕарбатахпыт да иһин, оттон Арассыыйа диэн ыйытыы үөскүүр. Экспертэр бэлиэтииллэринэн, биһиги дойдубут үөрэнээччилэрин билиитин чаҕылхай көрдөрүүлээхтэр диир кыаллыбат эбит. Ол эрээри, кэлиҥҥи сылларга кутуйах хаамыытынан иннибит диэки сыҕарыйан иһэрбитин ыйаллар. Сорох сыл сүүрбэһискэ тэбиллэбит, сорох чинчийиигэ уон үһүскэ күөрэйэбит.
PISA Арассыыйатааҕы координатора Галина Ковалева биһиги дойдубут үөрэнээччилэрэ тест толоруутугар тоҕо намыһах көрдөрүүлээхтэрин маннык быһаарар: учууталлар бэйэлэрин биридимиэттэрин чаҕылхайдык үөрэтэллэр, ол эрээри, бу билиини сорох оҕолор хайдах иҥэринэллэрин аахайбаттар эбит. Итини таһынан, Ковалева этэринэн, Арассыыйа үөрэҕин систиэмэтэ, холобура, Финляндия систиэмэтинээҕэр биллэ уратылааҕын ыйар. Оттон Финляндия PISА чинчийиитигэр инники көрдөрүүлээх. СӨ үөрэҕин үлэһиттэрин атырдьах ыйынааҕы быйылгы мунньаҕар Хельсинки (Финляндия) үөрэҕин департаменын уонна лиссиэйин дириэктэрдэрэ кэлэн бардылар. Кинилэр кэпсииллэринэн, Финляндияҕа үөрэх оҕо саадыттан саҕаланар үһү. Оттон биһиэхэ оскуола иннинээҕи бэлэмнээһин диэн ааттанар, бэйэтин көрүнэргэ, уопсастыбаҕа алтыһарга үөрэтэбит. Аны туран уопсай үөрэхтээһин 9 кылаастаах эбит, оҕо салгыы ханна барарын бэйэтэ быһаарынар үһү.
«5» сыаналаах дойдулар
Мантан салгыы 10 иһигэр киирэр биирдиилээн дойдулар хайдах үөрэтэллэрин көрүөҕүҥ. Арассыыйа систиэмэтиттэн туох уратылааҕын, ааҕааччы, бэйэҥ тэҥнээр.
Этэн аһарбытым курдук, Азия дойдулара уонна Финляндия норуоттар икки ардыларынааҕы чинчийиигэ лидердэр. Дьоҕур, сатабыл (компетентность) тестэригэр тустаах дойду устудьуоннара олус үрдүк көрдөрүүлээхтэр, оттон учуутал – таҥараҕа тэҥнээх.
Соҕуруу Корея үөрэххэ баһаам харчыны кутар. Ханнык баҕарар соругу дьүккүөрдээх үлэнэн ситиһиэххэ сөп диэн толкуйдаах. Ол иһин оскуолаҕа даҕаны, иллэҥ кэмнэригэр даҕаны өрүү үөрэнэллэр. Ааспыт сыллааҕы чахчыларга олоҕурдахха, кэриэй төрөппүттэрэ оҕолорун үөрэттэрэллэригэр 18 млрд дуоллары бараабыттар. Ол курдук, алын кылаас 5 оҕотуттан түөрдэ харчы төлөөн эбии чааһынай уруокка үөрэнэр эбит. Кылааска ортотунан 35 оҕо үөрэнэр. Учуутал баһылыктаах бэйэтэ туспа аччыгый уопсастыба курдук көрүллэр.
Аны Японияны ылан көрүөҕүҥ. Үөрэх дьыла сакура тыллар кэмиттэн саҕаланар. Сынньалаҥнара биһиги үөрэнээччилэрбититтэн улахан уратыта суох. Арай, каникул кэмигэр бэриллэр сорудаҕы булгуччу толорору итиэннэ оҕо бэйэтин баҕатынан хайаан даҕаны куруһуоктарга сылдьарын ирдииллэр эбит. Аны ким даҕаны оҕо бырахпыт бөҕүн батыһа сылдьан кэнниттэн хомуйбат. Үөрэнээччи ырааһы бэйэтэ көрөр. Аҕа саастаах киһи этиитэ – оҕоҕо сокуон.
Сингапур саамай сайдыылаах дойдулар ахсааннарыгар киирэр. Ситиһии кистэлэҥинэн – хаачыстыбалаах үөрэҕи уонна преподавателлэр үрдүк профессиональнай таһымнарын ыйаллар. Хамнас таһымынан Сингапур учууталлара 20 үрдүк хамнастаах дойду ахсааныгар киирэллэр эбит. Биллэн турар, бэйэлэрин икки ардыларыгар куонкурус даҕаны улахан буолуохтаах. Ол иһин чаҕылхайтан чаҕылхайдар үөрэтэн эрдэхтэрэ.
Гонкоҥҥа Азия ханнык баҕарар атын дойдуларыгар курдук, наука култуурата баһыйар. Кинилэр наукаҕа ситиһиилэрэ эмиэ дьүккүөрдээх, дьаныардаах үлэ түмүгэ буолар. Төрөппүттэр оҕо үөрэнэригэр улахан интэриэстээхтэр эбит. Бэл диэтэр, төрөппүт, учуутал оҕобор аҕыйах дьиэҕэ үлэни биэрдэ дии санаатаҕына, аахайбаттык сыһыаннаста диэн дириэктэргэ үҥсүү суруйар үһү. Оттон биһиэхэ хайдаҕый? Төһө кырдьыгын билбит суох эрээри, үөрэнээччи 70-тан тахса бырыһыана чааһынай эрэпэтиитэргэ дьарыктанар эбит. Сүрүн биридимиэттэрэ – кытай тыла, математика уонна англия тыла. Кылааска ортотунан 42 оҕо үөрэнэр.
Оттон Финляндияҕа төттөрүтүн, оҕо оскуолаҕа үөрэнэрэ букатын аҕыйах, ол оннугар үөрэҕи таһынан дьарыга үгүс бириэмэни эрэйэр. Ол эрээри, финнэр үөрэтии классическай ньыматыттан ураты атын ньымалары көрдүүргэ, тупсарарга кыһаллаллар. Үөрэнэр биридимиэт 3/1 оҕо бэйэтэ талан үөрэнэр эбит. Кылааска ортотунан 15-20 оҕо баар.
Түмүк
Интэриниэт киэҥ куйаарыттан сиидэлээн ылбыт сонунум буолар. Ол эрээри, син туохха эрэ олоҕурда, ол иһин бэрэсидьиэн уопсай үөрэхтээһин хаачыстыбатынан уон бастыҥ дойду иһигэр киириэхтээхпит диэн сыал-сорук туруоран эрдэҕэ. Биллэн турар, экспертэр PISA систиэмэтигэр болҕомто ылыллыбатах, учуоттамматах түгэннэр бааллар дииллэр. Ол гынан баран, тустаах чинчийиини аахайбат эмиэ табыллыбат. Үгүс дойдулар тустаах бырагырааманы ылыналлар, көрдөрүүлэрин тупсарарга дьулуһаллар. Арассыыйа аны алта сылынан уон бастыҥ хаачыстыбалаах үөрэхтээх дойду ахсааныгар киириэ дуо? Кэтээн көрөбүт. Биллэн турар, аҥаардас систиэмэттэн уонна учууталтан тутулуктаах диир эмиэ сыыһа. Судаарыстыба олохтуур усулуобуйата, учуутал ирдэбилэ, төрөппүт хонтуруола… барыта ыкса ситимнээх.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар – интэриниэттэн.