Саха сиригэр сыл ахсын сааскы халаан балаһыанньата тыҥааһыннанан иһэр. Аны ааспыт сыллары көрөр буоллахха, халааннааһын саас, күһүн тахсар буолла. Халаан уута эмискэ саба халыйан кэлэн, сири-дойдуну көрүөх бэтэрээ өттүгэр ылар модун күүстээх. Күнү-дьылы билгэлээччилэр эрдэттэн сэрэппиттэрин да үрдүнэн, айылҕа күүһүн тохтоппоккун. Аны аҕыйах хонугунан улахан эбэлэр унньуктаах уһун кыһыны супту сапта сыппыт суорҕаннарыттан босхолонуохтара. Онуоха сааскы халааны сэрэтэр, содулун кыччатар туһуттан туох үлэлэр баралларый? Ол туһунан биһиги бүгүн Өлүөнэ сүнньүнээҕи ууга управлениет салайааччытын эбээһинэһин толорооччу Петр Михайлович Аргунову кытта кэпсэттибит.
edersaas.ru
— Сахабыт сирин өрүстэрэ быйыл хаһан эстиэхтэрэй, сабаҕалааһын баар дуо?
— Тулалыыр эйгэни кэтээн көрөр гидрометеорологическай сулууспа Саха сиринээҕи салаата иһитиннэрэринэн, Витимтэн Өлүөхүмэҕэ диэри ыам ыйын 5-11 күннэригэр, Дьокуускайга ыам ыйын 16 күнүгэр, Сангаарга уонна Эдьигээҥҥэ ыам ыйын 26 күнүгэр өрүс эстэрин күүтэбит. Аммаҕа ыам ыйын 7-11 күннэригэр, Алдан үөһээ тардыытыгар ыам ыйын бастакы декадатыгар, аллараа тардыытыгар иккис декадаҕа, Бүлүүгэ ыам ыйын 11-15 күннэригэр, Халымаҕа ыам ыйын 18-21 күннэригэр өрүс эстэрин кэтэһэбит. Өрүстэр быйыл 2-3 күн эрдэлиэхтэрэ. Урут саамай эрдэлээбитэ ыам ыйын 7 күнүгэр Дьокуускай аннынан муус эстибитэ.
— Быйыл муус харыан сөптөөх кутталлаах сирдэрэ ханна баалларый?
— Дьокуускай эргин Табаҕаттан Хаҥалас тоҕойугар тиийэ, Намҥа, Кэбээйигэ, Орто Халымаҕа, Уус Алдаҥҥа Алдан өрүс аллараа тардыытыгар Өлүөнэ эбэҕэ түһэр сиригэр муус харыан сөптөөх сирдэрдээх. Дьокуускай куорат, биллэн турар, ууга барыа суоҕа, федеральнай үпкэ өрүс кытылын бөҕөргөтөр даамба тутуллубута сыл ахсын көмүскүүр. Бекетов өйдөбүнньүгүн кыйа бетон кутуулаах даамбаны үгүстэр көрөргүт буолуо.
— Оттон былырыын Амма ууга барыа диэн ким да билбэккэ-сэрэйбэккэ олорбута дии.
— Уопсайынан, күн-дьыл туругун, айылҕа туох-хайдах тургутууну ыытыаҕын эрдэттэн чопчу этэр уустук. Күнү-дьылы билгэлиир сулууспа үс-түөрт күн иннинэ сэрэтэр кыахтаах. Халаан уутун этэҥҥэ аһардарга СӨ бырабыыталыстыбатын иһинэн Ил Дархан Айсен Николаев бэрэссэдээтэллээх Ыксаллаах быһыы-майгы хамыыһыйата тэриллэн үлэлиир. Холобур, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ынаҕы-сүөһүнү үрдүк сиргэ таһаарарга үлэлэһэр. Инновация, цифровой сайдыы уонна инфокоммуникационнай технология министиэристибэтэ нэһилиэнньэни сэрэтэргэ сибээс хайа баҕарар түгэҥҥэ үлэлиирин туһугар эппиэттиир. Уот бардаҕына аккумулятор холбонуохтаах, автономнай генератор үлэлиэхтээх. Тырааныспар уонна суол хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ халаан уута суолу быстаҕына кумах уонна гравий эрдэттэн бэлэмнээн, ону кута охсон, суоллары чөлүгэр түһэриэхтээх. Нэһилиэнньэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйар судаарыстыбаннай кэмитиэт үлэһиттэрэ муус харыыта таҕыстаҕына, ону тута туоратыахтаахтар.
Уу таһымын күнү-дьылы билгэлиир сулууспа күнүстэри-түүннэри кэтии олоруо. Өрүс кытыытыгар сытар улуустарга быстах кэмҥэ дьон хонор, олорор сирдэрэ тэриллиэхтэрэ, эмискэ уу кэллэҕинэ дьону мотуорканан таһыахтара. Ууга барар нэһилиэктэр, дьиэлэр хаһаайыттара баайдарын-дуолларын страховкалатыахтаахтар.
— Өрүскэ муус харыыта тоҕо үөскүүрүй?
— Уопсайынан, элбэх төрүөт баар буолуон сөп, ол көстүү сыл ахсын хатыламмат эрээри, сүнньүнэн өрүс эмискэ 900 эргийэр, салайар, синньиир сирдэригэр муус харар. Өрүс ортотугар арыылар, чычаас сирдэр бааллар, онно кэлэн муус халҕаһата иҥнэр. Холобур, Аммаҕа Бөтүҥ анныгар эбэ 900 төттөрү эргийэн барар, аны улахан арыылар өрүһү икки аҥы хайытан кэбиһэллэр. Муус ортотунан 1,5-2 миэтэрэ үрдүктээх, ону сүүрүк илдьэн истэҕинэ эмискэ чычаас сирдэр кэлэннэр, иҥнэн хаалар.
— Муус харбакка этэҥҥэ ааһарын туһугар туох үлэни ыытаҕытый?
— Халаан уута кэлиэн иннинэ гидротехническэй тэриллэр көмөлөрүнэн ханна экологическай алдьархай тахсыан сөбүн чинчийэбит. Бастатан туран, нефтебазалары, сир баайын хостуур бырамыысыланнас тобохторун харайар сирдэрин, «ИСТА» гаас турбата Өлүөнэ өрүһү туоруур учаастагын көрөбүт. Бу эбийиэктэри «Ростехнадзор», «Росрыболовство», ЫБММ, Экология министиэристибэтин кытта хонтуруоллуубут.
Халыҥ муус халҕаһата кыараҕас, чычаас сирдэргэ туран хаалбатын уонна күн суоһуттан муус түргэнник чарааһыырын туһуттан эрбиирбит уонна чоҕунан, кумаҕынан хараардабыт. Ол хараардыбыт, эрбээбит сирдэрбитинэн көмүөл мууһа түргэнник алдьанан, бытарыйан салгыы илдьэ барар.
Итини таһынан, гаас, ньиэп турбата туоруур сиригэр, муостаҕа муус харыан сөп. Хатас анныгар илин эҥээргэ барар гаас турбата өрүһү туоруур сиригэр былырыын харыы тахсыбытыгар ледоколунан мууһу алдьатан биэрбиттэрэ. Итинник сирдэргэ мууһу дэлби тэптэрэр табыллыбат.
Сэрэтии үлэтин быһыытынан, халыҥ мууһу эрбээн, чарааһатабыт, хараардабыт. Холобур, быйыл 77 килэмиэтир мууһу эрбииргэ, 458 гектар иэннээх сири хараардарга былаан оҥоһуллубута. Билиҥҥи туругунан, 4 килэмиэтир эрбэннэ, 226 га хараардылынна. Ленскэйгэ, Өлүөхүмэҕэ, Хаҥалас улууһугар, Дьокуускай куоракка, Намҥа, Кэбээйигэ, Орто уонна Үөһээ Халымаҕа итинник хабааннаах үлэ улахан аҥаарын бүтэрдибит.
— Быйыл мууспут төһө халыҥый?
— Муус устар 1 күнүнээҕи туругунан, Ленскэйгэ, Дьокуускайга, Намҥа муус халыҥ. Өлүөхүмэҕэ 92 см, Покровскайга 112 см, Дьокуускайга 159 см. Онон куоракка нуорматтан халыҥ. Аммаҕа 72 см, нуорматтан 28 см кыра. Орто Халымаҕа муус 139 см, нуорматтан 38 см халыҥ.
— Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста тутулуннаҕына, муус онно тиийэн иҥнэн, харыы үөскүөн сөп дуо?
— Айылҕа ураты туспа тыыннаах, онон хайдах да чопчу этэр кыах суох. Аны төһө да баҕардарбыт, муостаны хайдах да ылбычча туппаттар, суот-учуот, чинчийэн көрүү кэнниттэн биирдэ көҥүл биэрэллэр.
— Былырыын Өктөм ууга баран, олохтоохтор уулусса устун мотуорканан уста сылдьыбыттара. Кинилэр муоста тутулуннаҕына, муус харан, букатын да манна муора уута саба халыйан кэлиэ диэн сэрэхэдийэллэр…
— Өктөм куораттан чугас буолан, кэлии дьон олохсуйара наһаа элбээтэ. Хотуттан кэлэн уу ылар сиригэр дьиэ тутталлар. Бу нэһилиэк, өрүс кытылыгар сытар, оттон төрүт кытыл мыраан анныгар баар. Онон итиннэ өрүс уута тахсар. Тыһыынча сылга биирдэ барытын да уу ылыан сөп.
— Улуустар, нэһилиэктэр быйыл төһө сэрэтиллэн, бэлэм олороллоруй?
— Өрүс кытыытыгар олорор нэһилиэктэргэ эрдэттэн сэрэтии үлэтэ ыытыллар, көһөр сирдэр тэриллэллэр, иһэр ууну, аһы-үөлү хаһааналлар, кирдээх ууну ыраастыыр тэриллэри түҥэтэллэр, сүөһүнү куттала суох сиргэ үүрэр сирдэрин бэлэмнииллэр. Маны таһынан, халаан уута ааһар кэмигэр арыыга кустуу тахсартан дьон туттунарыгар сүбэлиэм этэ.
Марианна Тыртыкова, «Саха сирэ», edersaas.ru