40-ча сыл сыламтата суох хаһыакка үлэлээн кэлбит буолан, бу күнү олоҕум ис хоһооно оҥостубут идэбинэн ис сүрэхпинэн ылынар бырааһынньыгым быһыытынан сыаналыыбын уонна бэлиэтиибин.
Ырааппыт 1984 сыллаахха отуппун ааспыт, оттомурбут эр бэрдэ, хаһыатчыт буолар баҕабын бырааптаан, баламат быһаарыныыны ылынан, буолаары буолан “Кыым” хаһыат эрэдээксийэтигэр аан бастаан үктэммит, алтыспыт, кэлин “Саха сирэ” хаһыакка отуттан тахса сыл “эн-мин” дэсиһэн кэргэнниһэн сиппит-хоппут, кинилэртэн элбэххэ үөрэммит, тус олохпор суоруллубат-сотуллубат суолу-ииһи хаалларбыт хаарыан дьоммун – хаһыатчыттары уйадыйа ахтан-санаан кэлэбин. Хас биирдиилэрин туттунуулара-хаптыныылара, саҥалара-иҥэлэрэ харахпар субу баардык дьэҥкэрэн, көстөн-иһиллэн кэлэр…
“…Бу, били этэр, үөрэппит уолбун аҕаллым”
Нууччалар этэллэринии, “чохороон сүгэ ыйанар” буруо-тараа быыһыгар бөппүрүөскэ уобан олорон остуолун сирэйин аҥаарын саҕа кумааҕы илииһигэр уһун элиниэйкэнэн тутан көрө-көрө, уһаты-туора сурааһыннары тардыалыы олорор улахан баҕайы киһи иннигэр туруоран кэбиспитэ.
– Баһылай Баһылайабыс, бу били этэр үөрэппит уолбун аҕаллым, – дии-дии Мэҥэ Хаҥаласка Тыыллыма 8 кылаастаах оскуолатыгар саха тылыгар үөрэппит учууталым, оччолорго “Кыым” хаһыат кэрэспэдьиэнэ, “саха Пришвинэ” дэммит дэгиттэр тыл маастара Баһылай Сэмэнэбис Сүөдэрэп-Сэмээр Баһылай сэмээр мүчүҥнүү, чугуруҥнуу, ытыһын мин диэки нэлэҥнэтэ турбута.
Анарааҥҥыта бөппүрүөскэ төрдүгэстэрэ өрөһөлөнө дьапталлыбыт нэлэгэр таас иһиккэ табаҕын хам баттаан умуруора-умуруора, чинчийэрдии өтөрү-батары көрүтэлии-көрүтэлии, кэһиэхтээх куолаһынан киммин-туохпун туоһуласта. Өрө сыҥсыйан ылбытыгар, икки инники тииһэ атыгыраан көһүннэ.
– Олор. Тардаҕын дуо, табаахтаа, – диэбитин, төһө да таныым, күөмэйим кычыгылана олордорбун, “сүрэ бэрт” диэн туттуммутум. — Гаврил Васильевич, Павел Васильевич Ксенофонтовтар диэн туох дьонун билэҕин дуо, Илин Хаҥалас эбиккин. Хаан тардыылаах буолуоҥ, – чоккуруостуҥу харахтарынан уун-утары курдаттыы көрөн олорон ыйыппытыгар, “туох ааттаах эрийэн-мускуйан түһэн” диэн сөбүлээбэккэ, испэр ытырыктата санаабытым.
– Интэриэһиргээбэппин, билбэппин, – диэн өсөһө соҕус хоруйдаабытым. Киһим, “уонна эйиэхэ киһи интэриэһиргиирэ суох эбит” диэбит курдук, “ыы-ыык” диэн иҥиэттэн ылаат, табах уматыммыта. Үөрэппит, үүннэрбит, батыһыннарбыт ытык киһибин, Баһылай Баһылайабыс Кириллини кытта аан бастаан билсиһиибит итинник этэ.
“Кыым” кыргыттара
“Баһылай Баһылайабыс”, – дэспитинэн моторуспут-мэтэриспит “мыс курдук” кыргыттар элэгэлдьиһэн кэлэн: “Бу туох диэн суруйбуккун кроссворд курдук таайа сатаатыбыт да, кыайбатыбыт”, – дии-дии мылаллыбыт сырдык хааннааҕа хара чэрэниилэнэн тураах хаампытын курдук адаарыччы суруллубут илииһи үҥүлүттэ. Биирдэрэ уутуйбут моонньоҕон курдугунан килэбэччи көрөн, аҥаар илиитинэн өттүк баттанан, уҥатын икки тарбаҕын ыырааҕар “Родопи” сигэриэти кыбытан тардан унаарыта-унаарыта күлэн саһыгыратан, толору этэ-сиинэ эйэҥэлии, илибирии турда. Бу кэлин өр сылларга бииргэ үлэлээбит, алтыспыт кыргыттарым, үрдүк кылаастаах машинисткалар Анна Жиркова, Федора Кычкина этилэр.
Массыыннай бүрүө (машбюро) күнү күннүктээн оргуйа олорор, эрэдээксийэ эргийэр киинэ этэ. “Кыым” сорсуннаах суруксуттара бэлэмнээбит матырыйаалларын туппутунан, тылбаастыы охсоору ССТА лиэнтэтин субуруппутунан хара сарсыардаттан хара киэһээҥҥэ диэри, наада тирээтэҕинэ түүннэри да, массыньыыскалар үрдүлэриттэн түспэттэрэ. Ууларыгар-хаардарыгар киирдэхтэринэ, уонунан киһи күйгүөрэ, араас “куоластаах” массыыҥкалар тип-тирилэс, тап-тарылас тыастара, сэрии бара турарын курдуга. Өй-мэйдээх дөйүөрэр, мөлтөх ньиэрбэлээх түҥ-таҥ барар үлүгэригэр, арай, олохторун бэчээккэ, хаһыат үлэтигэр анаабыт үтүө-мааны майгылаах саха дьахталлара – “Кыым” кыргыттара: сэрии сылларыттан массыньыыскалаабыт, ийэбит тэҥэ ытык киһибит Ефросинья Алексеевна Нифонтова, оччоттон көмпүүтэргэ курдук тарбахтарын сүрэҕинэн даҕайан охсор үөрүйэхтээх, сыыһа-халты саҥарбыккын тутатына көннөрөн биэрэр идэлээх Александра Петровна Винокурова, дьоҕус кэлэктиип тутаах киһитэ Рена Прокопьевна Шестакова, эдьиийбит Елизавета Николаевна Понохова күлэ-үөрэ үлэлии олороллоро субу баардык тиллэн кэлэр.
“Абзац!…”
…Чочумча буолаат, тэлэллэ түспүт ааны кытта тутуспутунан кытарчы буспут, дэлби тириппит, ортону аннынан уҥуохтаах эт лысха киһи батыччахтаан хос ортотугар биирдэ баар буола түстэ. Иһигэр туохтаах эрэ тэрэппиискэ мөһөөччүгүн утары остуолга элитэн талыгыр гыннарда. Ыстаҥалаан ыла-ыла халтаҥ сонун кытта бинсээгин бииргэ устан мадьыктаһан, ыскаап иһигэр ыйаата. Иһин түгэҕэр түспүт ыстаанын иитин өрүтэ баһан баһымахтанан, сиэбиттэн бүк-тах тутуллубут былатыагын ороон көлөһүнүн сотто-сотто олоро биэрээт, төлөпүөн үрдүгэр түстэ.
Ити тухары, киһи баар диэн, мин диэки көрбөт да курдук. Дорообо-дыраастый бөҕөтүн түһэрэн кэпсэтэн иһэн: ”Буот тэбэнээ!”—диэт ытыстарын охсунаат, ойон туран иһэн харахтара дьэ миэхэ хатанна: “Һа, кимҥиний. Устудьуоҥҥун, бырактыкааҥҥын дуо?”— дии-дии хардатыгар наадыйбакка, киирбитин курдук тилигир гынан хаалла. Истиэнэ нөҥүө массыньыыскаларга ылбыт сонунун оҕустаран кута-симэ олорон, остуолбутугар турар төлөнүөн тырылыы түспүтүн истэ охсон, саҥарбытынан ойон киирэн туруупканы хаба тардан ылаат, “алуо!” диирин оннугар “абзац!” диэбитин өйдөөбөккө да хаалла быһыылаах.
Информация отделын үлэһитэ, биллиилээх спортивнай суруналыыс Иван Семенович Кычкины, убайбын кытта билсиһиим итинник этэ.
Иван Ксенофонтов-Силиги.