Кэлиҥҥи кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ аныгы олох балысханнык сайдар тэтимигэр эрэллээхтик киирдэ. Соторутааҕыта ааҕааччыга бары өттүнэн табыгастаах эйгэни үөскэтэр “Көҥүл бибилэтиэкэ” диэн ааҕар, үлэлиир, сынньанар ураты тыыннаах саала аһыллыбыта. Ону сэргэ, аҕыйах хонуктааҕыта бибилитиэкэ саҥардыллыбыт аан ситимэ сүрэхтэннэ. Ити курдук, Саха сирин сүрүн бибилитиэкэтэ күннэтэ сайдан, тупсан иһэр.
Бастатан туран, ханнык баҕарар бибилэтиэкэ сүрүн баайынан – кини араас таһымнаах пуондалара буолаллар. Күн бүгүн Национальнай бибилитиэкэҕэ 2 мөл. кэриҥэ кинигэ, хаһыат уонна кинигэ пааматынньыга харалла сыталлар. Маны кытта эмиэ киэҥ далааһыннаах, кэскиллээх үлэлэр бара тураллар. Ол курдук, бибилитиэкэ биир саамай уйан, кэбирэх, уһулуччу харыстабыллаах сыһыаны эрэйэр пуондата – хаһыат.
Үгэс курдук, хаһыат маассабай таһаарыы быһыытынан намыһах хаачыстыбалаах, кылгас үйэлээх кумааҕыга бэчээттэнэн тахсар. Ол эрээри, ханнык баҕарар хаһыат култуура, устуоруйа тыыннаах кэрэһитин, күннээҕи олох сонуннарын туоһутун быһыытынан уһулуччу сыаннастаах. Онон хаһыаты эмиэ харахпыт харатын курдук харыстаан, үйэтитэн, кэлэр көлүөнэлэргэ тиэрдэр ытык иэстээхпит.
Инньэ гынан, 2019 сыллаахха Национальнай бибилэтиэкэ бэйэтин күүһүнэн “Подари газетам Якутии новую жизнь” диэн анал бырагырааманы үлэлэтэн саҕалаабыта.
– “Бу бырагыраама биэс сыл устата үлэлиэхтээх. 2023 сылга диэри Саха сирин бары хаһыаттара, ол иһигэр өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи таһаарыылара, өрөмүөннэнэн, консервациялыыр бырасыастары ааһан, үйэлээх харайыыга ууруллуохтара, итиэннэ эбиитин сыыппара көрүҥнэнэн (оцифровкаланан), электроннай бибилэтиэкэҕэ киириэхтэрэ. Ол эрээри ааҕааччылар күн бүгүн даҕаны биһиги саайпытыгар киирэн, номнуо электроннай базаҕа киирбит хаһыаттары ааҕар уонна туһанар кыахтаахтар, – диэн Национальнай бибилэтиэкэ пуондатын сүрүн көрөөччүтэ-харайааччыта Анастасия Алексеева кэпсээтэ.
Билиҥҥитэ электроннай базаҕа 40 тыһ. кэриҥэ хаһыат киирдэ. Ол курдук, ааҕааччылар “Манчаары”, “Кыым”, “Бэлэм буол”, “Эдэр коммунист”, “Сахаада”, “Пионер кыһата”, “Эдэр коммунист”, “Эдэр большевик”, о.д.а. номнуо сэдэх буолбут хаһыаттары булан ааҕар кыахтаннылар. Маны таһынан, бу хаһыаттар бары үйэлээх харайыыга, кэлэр көлүөнэлэргэ ананан уурулуннулар.
– Күн бүгүн өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи кэмнэртэн саҕалаан 1980 сылга диэри хаһыаттар бары электроннай көрүҥҥэ киирдилэр. Ону таһынан XXI үйэ хаһыаттарын кэккэ сыллара эмиэ көстүлэр, – диэн периодическай салаа сэбиэдиссэйэ Айталина Галущак чуолкайдаата.
Санатан эттэххэ, билигин периодика салаатыгар ааҕааччы туһанарыгар 10 тыһ. тахса хаһыат харалла сытар. Ол иһигэр “Саха сирин епархиальнай сонуннарын” («Якутские епархиальные ведомости») курдук былыргы уонна сэдэх докумуону кытта көрдөһөн ылан ааҕыахха сөп.
Сокуон быһыытынан, Национальнай бибилэтиэкэҕэ хаһыат таҕыстаҕын аайы үс булгуччу экземпляра кэлиэхтээх. Мантан биир экземпляр быстах кэмнээх туһаныыга ааҕааччыларга хаалар. Ону бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ судургутук холбуу тигэллэр, итиэннэ хас саҥа нүөмэр таҕыстаҕын аайы, онно эбэн иһэллэр. Оттон икки хаалбыт экземпляры сыл устата кимиэхэ да көрдөрбөккө, тыыттарбакка эрэ биир кэлим хомук (комплект) буолуор диэри мунньаллар, харайаллар. Ол кэннэ хомук реставрация уонна консервация киинин переплеттуур салаатыгар тиийэн кинигэ курдук бөҕө-таҕа уонна кыраһыабай хахтанар. Иккис тыытыллыбатах экземпляр хомуурунньуга “Сандалы-Бичик” диэн национальнай краеведческай докумуон пуондатыгар тиийэн кэлэр көлүөнэлэргэ ананан үйэтитиллэр, ол эбэтэр үйэлээх харайыыга ууруллар. Онон хаһыат бөҕө-таҕа уонна сиэдэрэй хахтаах хомуурунньуга сыл буолан эрэ баран ааҕааччыга тахсар. Тоҕо диэтэххэ, сыл устата туолуор диэри мунньуллар, хомуллар.
Биллэн турар, хаһыат курдук кэбирэх матырыйаалтан оҥоһуллубут докумуону үйэтитии олус судургу дьыала буолбатах. Бу үлэҕэ анал үөрэхтээх, идэтийбит консерватор исписэлиистэр эрэ үлэлииллэр. Ол курдук, сүрүннээн эргэ хаһыаты чөлүгэр түһэрии киһиттэн элбэх сыраны, бириэмэни, билиини-көрүүнү, сатабылы эрэйэр. Этэргэ дылы, бэйэтэ туһунан ювелирнай, бириинчик үлэ.
– Бастатан туран, эргэ хаһыат реставрация уонна консервация киинигэр кэллэҕинэ, урукку хаҕын (переплетун) көтүрэбит. Ону “разброшировка” дииллэр. Ол кэннэ анал үнүстүрүөннэринэн, хирурдар курдук олус сэрэнэн, килиэйин, силимин кичэйэн ыраастыыбыт. Үксүгэр эргэ хаһыаттар бары кэриэтэ аһара имиллибит, элбэх алдьаныылаах, хайыта-ойута барыылаах буолаллар. Ону хас биирдии сирэйин сиигитэ-сиигитэ тарбахпыт төбөтүнэн даҕайан бэрт кичэллик уонна уһуннук көннөрөбүт. Салгыы туох баар алдьаммыт, хайдыбыт сирдэрин анал реставрационнай кумааҕынан ситэрэн, толорон биэрэбит, урукку чөлүгэр түһүөр диэри өрөмүөннүүбүт. Ол эрэ кэннэ хаһыат оцифровкаҕа барар, ол аата электроннай көрүҥҥэ, базаҕа киирэр. Онтон нүөмэрдэринэн сааһыланар уонна анал бескислотнай паапкаҕа угуллан баран, үйэлээх харайыыга тиийэр, – диэн реставрация уонна консервация киинин кылаабынай бибилэтиэкэрэ Варвара Еремеева кэпсээтэ.
Дьиҥэр, хаһыаты үйэтитии, үйэтин уһатыы (консервациялааһын) эттэххэ эрэ дөбөҥ дьыала. Бу олус уустук бырасыас. Тоҕо диэтэххэ, бастатан туран, хаһыат ураты форматтаах докумуон. Сороҕун кээмэйэ улахан, сороҕун киэнэ – аччыгый. Онон харайыытыгар ураты харыстабыллаах сыһыаны эрэйэр. Аҥаардас ыскааптарга сааһылаан ууруу – бэйэтэ туһунан ускуустуба кэриэтэ.
Күн бүгүн Национальнай бибилитиэкэ хаһыаты үйэтитиигэ ыытар үлэтэ олус кэскиллээҕэ уонна наадалааҕа өйдөнөр. Бу бырагыраама биир да хаһыат сүтэ-оһо илигинэ олус кэмигэр уонна сөптөөхтүк ылыллыбытын бэлиэтиир сиэрдээх. Ол курдук, Саха сирин эргэ хаһыаттара (ол иһигэр өрөбөлүүссүйэ иннинээҕилэр) бары кэриэтэ номнуо үйэлээх харайыыга киирдилэр. Билиҥҥитэ 90-с сыллартан бэттэх сыллааҕы нүөмэрдэри үйэтитиигэ күүстээх үлэ бара турар. Онон Сахабыт сирин норуоттарын суруктарын-бичиктэрин, култуураларын, устуоруйаларын тыыннаах кэрэһиттэрин кэлэр көлүөнэлэргэ хаалларар, итиэннэ омукпут үйэтин өссө уһатар кыах толору үөскээтэ.
Инникитин Национальнай бибилэтиэкэтэ, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн эбии үп-харчы көрүллэр түгэнигэр, кинигэ пааматынньыктарыгар уонна хаһыаттарга микрофильмирование уонна инкапсулирование курдук кэскиллээх бырайыактары олоххо киллэрэр баҕалаах. Ол эбэтэр, өскөтүн интэриниэт эбэтэр омук электроннай бырагыраамалара тохтотуллар (эбэтэр араарыллар) түгэннэригэр, Сахабыт сирин култуурунай уонна историческай суолталаах докумуоннара “альтернативнай” формакка көһөрүллэн, сүүһүнэн үйэлэргэ сүппэккэ-симэлийбэккэ харайыллар кыахтаныа этилэр.
Илья ОКОНЕШНИКОВ,
Национальнай бибилэтиэкэ реставрацияҕа уонна консервацияҕа киинин сэбиэдиссэйэ.