“Кэнэҕэһин Олоҥхо тыйаатыра итэҕэл сулууспата буолуоҕа”.
ССРС Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата,
РФ үтүөлээх артыыһа, СӨ народнай артыыһа
Дьарааһын Баһылайап.
Хаҥалас улууһугар, Покровскайга, Таҥара дьиэтин кытта кэккэлэһэ саха балаҕанын тутта сылдьар Үөһээ Бүлүү Тамалакааныттан төрүттээх, элбэх оҕолоох ыал аҕа баһылыга Михаил Иванович Барчахов туһунан Саха сирин олохтоохторо сырдатар эйгэ нөҥүө истэн-көрөн билэллэр. Балаҕан ыйын 27 күнүгэр, СӨ Судаарыстыбаннаһын күнүгэр, сабыс-саҥа уораҕай тэлгэһэтигэр тойон сэргэ анньыллыытын балаҕаннаах хаһаайын ала чуо Олоҥхо тыйаатырын тыл баайдаахтара сиэрин-туомун оҥороллоругар көрдөспүтэ. Онон Олоҥхо тыйаатыра Хаҥалас сиригэр тойон сэргэни туруоруу сиэрин-туомун толоруо, силигин ситэриэ.
Дьэ, ол иһин бу ааспыт оптуорунньукка Олоҥхо тыйаатырыттан дириэктэри солбуйааччы М.В. Турантаева, ойуун Л.А. Саввин, завхоз К.К. Неустроев уонна мин буолан Покровскайга М.И. Барчаховы кытта билсэ-көрсө, тылын-өһүн истэ тахса сырыттыбыт.
Сүрдээх улахан балаҕан Таҥара дьиэтин кытта кэккэлэһэ сандааран турар. Аан аартык үөһээ өттүгэр «Сылдьан аас» диэн суруктаах, бэрт суон тиит мастартан тутуллубут бүтэй остуолбалара кылбаһан тураллар.
Балаҕан иһигэр киирээт, суо хаан көрүҥнээх көмүлүөккэ киһи хараҕа быраҕыллар, онтон тута туоска уруһуйу көрө түһэҕин. Ол туоска эбир хамыйаҕын өрө тутан, айыы ойууна Эргис илэ бэйэтинэн эйигин эҕэрдэлии тоһуйар курдук. Балаҕан баҕаналара, көннөрү киһи куустаҕына, илиитэ тиийбэт модьулар. Эркинин хоту өттүгэр оҕус муоһа, соҕуруу өттүгэр дьөһөгөй оҕотун төбөтө мастан кыһыллан оҥоһуллубут. Балаҕан үрүт өттүн туох да бэйэлээх ардаҕа хоппот гына кичэллээхтик оҥорбуттар. Дьэ, итигирдик былыргы муҥаат баайдар уораҕайдарыттан туох да итэҕэһэ суох балаҕаннары сахалыы өйдөрө-санаалара сиппит ыччаттар туттар буолан эрэллэрэ киһини үөрдэр.
Ити курдук киирии тыллаан туран, балаҕаны 10 сыл устата ыра санаа ымыыта оҥостон, ол баҕа санаатын олоххо киллэрбит, саха эр бэрдэ Михаил Иванович Барчахов тылын-өһүн эһиэхэ тиэрдэбин.
“Үрдүкү Айыылар көмөлөһөллөр”
— Үөһээ Бүлүү улууһун Тамалакааныттан төрүттээхпин. Барчахов Иван Игнатьевич уолабын. Хаҥаластарга күтүөт буолбутум 20 сыл буолла. Кэргэним Сардаана Георгиевна Афанасьева диэн. Сардаанабыныын биэс оҕолоохпут. Тутуу үлэһитэбин. Кэргэним — иистэнньэҥ.
— Балаҕаҥҥын сүрдээх улахан баай тииттэртэн туппуккун дии. Хантан аҕалтардыҥ?
— Хаҥалас сирин мастара. Бастаан олус ыарахан сыанаҕа атын улуустан аҕалтарарга кэпсэппитим. Ол кэмҥэ манна масчытынан үлэлиир киһини кытта түбэһэ түһэн билсибитим, кэпсэтии түмүгэр Хаҥаласка, кэпсэппит улууһум маһынааҕар, быдан суон мастар үүнэллэрин эппитэ. Ити курдук, бу дойду маһын быдан чэпчэкитик атыыласпытым. Онон киһи наһаа күүскэ ылсыбыт дыалатыгар Үрдүк Айыылар чахчы көмөлөһөллөр, кэрчик-кэрчик аартыккын аһан биэрэн иһэллэр диэн олох итэҕэйэбин.
— Балаҕан туттар кэмҥэр айылҕалаах дьону кытта алтыстаҕыҥ дии, оччоҕо?
— Оннук. Манна Иван Иванович Монастырев диэн идэлээх киһи баар. Ол киһи миэхэ кэлэ сылдьан баран: “Ити Христофор уруһуйдаабыт Эргис ойууна түүлбэр көстөн ааста” , — диэбитэ. Саха омук тиһэх айыы ойууна Эргис сахалыы тыыннаах тутуу – балаҕан — төрүт сирбитигэр тутулунна диэн чараас эйгэҕэ биллэн аастаҕа, ол аата сөп суолу тутуһан истэҕим дии санаабытым.
— Балаҕаҥҥын туттаргар кимнээҕи кытта алтыһан үлэлээтиҥ?
— Балаҕаным бырайыагын Саха сиригэр киэҥник биллэр мас ууһа Эрнест Александрович Алексеев оҥорбута, тутуутугар Таатта Баайаҕатыттан төрүттээх Яроевтар, үөһээ бүлүүлэр, сунтаардар, чурапчылар көмөлөспүттэрэ, көмүлүөгү Чурапчыттан төрүттээх Константин Артемьев-Оһохчут Куоста оҥорбута. Туос түһүмэҕи Покровскай олохтооҕо, худуоһунньук Христофор Декабринович Степанов ойуулуу-дьүһүннүү сылдьар. Атын да улуустартан син биир кыракый ситим баар.
— Бу балаҕан устата-туората төһөнүй?
— Туората – 10 м, устата — 15 м.
- —-
- — Салгыы өссө тугу туттарар баҕа санаалааххыный?
- Үс курдаах туос ураһа. Бырайыагын “Уран” дизайн-устуудьуйа салайааччыта Вячеслав Яроев оҥоро сылдьар. Сэргэлэрим мастара барыта баар, эһиил үлэбит кэмигэр саҕаланарын курдук бэлэм сыталлар.
- — Бу сотору кэминэн туруоруохтаах тойон сэргэҥ оһуорун-мандарын ис хоһоонугар тугу биэрдиҥ?
- — Өбүгэлэрбит өйдөбүллэринэн, сэргэ — дьол-соргу, дьиэ-уот кэскилэ, ымыыта, ыалдьытымсах буолуу, кэлбит киhини үөрэ көрсүү бэлиэтэ буоллаҕа. Оттон мин бу балаҕаммын сахалыы тыыннаах тэрээһиннэргэ анаан туппут буоламмын, олоҥхоҕо ахтыллар үс бастаах өксөкү кыыл араҥаччылыыр суолтатын сэргэбэр дьүһүйтэрдим
- — Тыый! Олоҥхону кытта ситимнээбит эбиккин дии. Дьон төһө кэлэн көрөрүй?
- — Кэлэн көрөллөр, сөҕөллөр, үөрэллэр. Саха улуустарыгар барытыгар да маннык балаҕан баар буолара буоллар, дэлэлээх үчүгэй буолуо этэ дуо?!
- — Оннук, сөбүлэһэбин. Дьиэ кэргэниҥ төһө көмөлөстө?
- — Саамай өйүүр дьонум кэргэним Сардаана, оҕолорум буоллахтара. Кинилэр көмөлөһөн, бу барыта тутулуннаҕа дии. Улахан уолум биир күн өрөөн көрбөккө миигин кытта сылдьыста. Үөрэх саҕаламмытыгар эрэ тохтоото.
Олоҥхо тыйаатырын дириэктэрин солбуйааччы М.А. Турантаева уонна М.И. Барчахов.
- — Сахалыы өйүҥ-санааҥ хас сааскар уһуктубутай?
- — Отуппар кыра уолум төрөөбүтэ. Киһи олох олорон истэҕин аайы оҕолорун инникилэрин күүскэ толкуйдуур, саныыр буолар. Аҕа быһыытынан оҕолорбор туох өйү-санааны иитэбин, тугу хаалларабын диэн. Кыра уолум эһээхэй эрдэҕинэ Покровскай мэрэ Весвало Николай Адосовичтан сир көрдөөбүппэр бу аппа сири биэрбитэ. Уонча сылы быһа аппа сири буорунан кутан, бачча сир гыннаҕым дии.
- — Дойдугар бара сылдьаҕын дуу?
- — Дойдубуттан ситим быспытым ыраатта. Бара сылдьыбыт киһи диэн баҕа санаа баар.
- — Балаҕаныҥ аһыллыытын сиэригэр-туомугар тоҕо Олоҥхо тыйаатырыгар санааҥ тохтоото?
- — Олоҥхо тыйаатыра, мин санаабар, олоҥхону дьоҥҥо-сэргэҕэ, атын омуктарга эрэ көрдөрөр миссиялаах буолбатах, итини тэҥэ итэҕэли, сиэри-туому чопчу билэр, онон дьарыктанар, дьоммут ытыктыыр, ылынар олоҥхоһуттара, алгысчыттара эмиэ эһиэхэ бааллар. Ол иһин санаам эһиэхэ тохтоотоҕо. Тылбын быһа гыммакка ылыммыккытыгар олус үөрэбин уонна түгэнинэн туһанан, махталбын тиэрдэбин. Инникитин сахам дьонугар анаан туппут балаҕаммар сахалыы сиэр-туом оҥоһуллуон, тойук, оһуокай, олоҥхо мэлдьи дуораһыйа туруон баҕарабын. Кэлээриҥ, кэтэһиэхпит.
- — Үтүө киһи тыла бэлиэ, бэйэҕэр махтал буоллун! Уонна тапталлаах поэтым Кындыл Уйбаан алгыс тылларынан баҕа санаабын этиим.
Тойон сэргэҕит
Тобураҕы тохтоппокко
Тоҕус үйэ тухары
Туругура турдун,
Алаһа дьиэҕит
Аньыыны-буруйу хорҕоппокко
Аҕыс үйэ тухары
Аарыгыра турдун!
Күлүмүрдэс
Күн эрэ санаалаахтар
Күйгүөрэр буоллуннар эһиэхэ,
Ыдьырыйбат
Ыраас эрэ санаалаахтар
Ыалдьыттыыр буоллуннар эһиэхэ!
Уран уустар дьүһүйүүлэрэ
Михаилы кытта кэпсэтэ олорон, тоҕо эрэ сир түннүгэ Савва Егорович Борисов этэр тылларын санаан кэлбитим. «Санааҥ хотор буоллаҕына, барыта сатаныа» диэбитин. Кырдьыга даҕаны, Михаил Иванович санаата хотор буолан, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр норуот маастара, Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Эрнест Александрович Алексеевы кытта кэпсэтэн, эскиз оҥортордоҕо. Олоҥхо ыһыахтарыгар этнографическай комплекстары тутар “Уран” дизайн-устуудьуйа үлэһиттэрэ, бырааттыы Яроевтары кытары Саха сирин араас улуустарыттан мас уустарын түмэ тардан үлэлэтэн, түмүгэр ыра санаатын олоххо киллэрдэҕэ…
Бу балаҕан иһин болҕомтолоох киһи өйдөөн көрдөҕүнэ, айылҕа бэйэтэ ураннаан оҥорбут ойуута-дьарҕаата толору. Ол курдук кыталыгы, дьөһөгөй оҕотун, кыыра сылдьар ойууну о.д.а. киһи сөҕө-махтайа бэлиэтии көрөр. Хаппахчы туос сабыыта адьас сонун. ХХI-с үйэ сахата хаппахчы туос ойуутугар эр киһи былыр да, билигин да дьонун-сэргэтин көмүскүүр, алгыһынан араҥаччылыыр ытык иэстээх диэн санааны биэрбитин өйдүүгүн.
Аны хаппахчы сабыытын арыйдаххына, таска ойууламмыт дьон ордук тугу харахтарын харатын курдук харыстыыр эбиттэрий диэн көрдөххүнэ, түгэх өбүгэлэрбит төрүччүлэрэ, уол уонна кыыс оҕо кутун биэрээччи Ахтар Айыыһыт хотун хартыынатын көрөҕүн. Дьэ ити! Баараҕай тиит силиһин-мутугун курдук ойуу. Ол аата бу балаҕан хаһаайына норуотун ааспытын ахтар, билиҥҥитин бүдүүлүүр, кэлэрин кэрэхсиир киһи эбит диэн сыаналыыгын.
Худуоһунньук Христофор Степанов уонна Михаил Барчахов.
“Эргис ойуун сирэйэ туоска көстүбүтэ”
Бу уран ойууну айбыт Покровскай олохтооҕо, талааннаах худуоһунньук Христофор Декабринович Степанов маннык кэпсиир:
— Миисэни уруккуттан билэбин. 2000 сыллаахха Иванов Николай Сергеевич уонна Миисэ персональнай быыстапкабар көмөлөспүттэрэ. Былырыын доҕорум миэхэ эрийэ сылдьыбыта. Балаҕан туттаары гынабын, көмөлөс диэбитэ. Болдьообут кэммэр, атырдьах ыйын 3 күнүгэр, бу балаҕаҥҥа кэлбитим. Кэлэн баран наһаа сөхпүтүм: хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри дьиэ кэргэн, Миисэ бырааттара бары үлтү сылайыахтарыгар диэри үлэлииллэрин. 10 сыл куппут сиригэр балаҕанын туттардаҕа дии, аны туоска уруһуй наадатын эппитэ.
Кини санаатын толкуйдаан баран, туос бэйэтин ойуутун туһаммытым. Биирдэ киистэнэн барылын уруһуйдуу турдахпына, дьаһалтаҕа үлэлиир эдэркээн исписэлиис кэлэн, (кини баҕа өттүнэн мэлдьи кэлэн көмөлөһөрө) хаартыскаҕа түһэрбитэ. Уонна тута кадры көрөөт, эппитэ: “Дьэ, Христофор, манна Эргис сирэйэ көстөр. Кэлэн көр эрэ”, — диэтэ. Арай хаартыскаҕа көрбүтүм, кырдьык, сирэйэ, хараҕа, мунна, уоһа барыта чуолкай баҕайытык туос ойуутугар көстөр эбит. Ол иннигэр олох да өйдөөн көрбөккө сырыттаҕым дии. Ол туос ойуутугар баар олус сүргэтэ көтөҕүллүбүт киһи сэбэрэтин хайдах баарынан киистэнэн ойуулаан ылбытым. Ону көрбүт дьон табыллыбыт дииллэр.
Бэйэм “инстаграммар” араас дойду худуоһунньуктарын кытта алтыһабын. Үлэлэрбэр мэлдьи быһаарыыларын суруйабын. Бу балаҕаны уонна туоска дьүһүйбүт ойуубун “инстаграммар” эмиэ укпутум. Ону Арассыыйа уонна ордук омук худуоһунньуктара наһаа сэҥээрбиттэрэ. Саха сиригэр тиийэн илэ көрүөхпүтүн баҕардыбыт диэн суруйбуттара.
— Бу иккис уруһуйга боотурдар дуо? Тоҕо кыргыс сэбин сыгынньах тута сылдьалларый? Эбэтэр хаҥаластар тимир култууратын эрдэттэн билэр этилэр диэн көрдөрбүтүҥ дуу?
— Ким хайдах көрөрүнэн. Былыр боотурдар бу сири көмүскүү сырыттахтара дии.
— Руна киллэрбит эбиккит дии. Ис хоһооно туох диэний?
— Бэйэ-бэйэлэригэр эрэнэр эр бэртэрэ аҕыйах да буоланнар элбэх күүһү кыайыахтарын сөп диэн. Ол эрээри кинилэр сирэйдэригэр туох да кырык суох, бэл, куйахтара да суох. Бары эр санаалаах эр бэртэрэ буоллахтара дии. Былыр бары кылыстарын, үҥүүлэрин тута сырыттахтара дии, кыргыһабыт диэн буолбакка, дьоммутун харыстаары, көмүскээри диэн. Ити мин тус санаам буоллаҕа.
— Оччоҕуна мин манна Тыгын уолаттарын Чаллаайылааҕы дуу, Ньырбакаан үс уолун дуу көрөбүн диэтэхпинэ, эмиэ соччо сыыспат буоллаҕым…
— Ол эн үтүө көҥүлүҥ.
— Дьэ, Христофор Декабринович, сэргэх кэпсээниҥ иһин махтал! Айар үлэҥ тахсыылаах, биһириир дьонноох буоллун!
Майя Власьева, суруналыыс.
Ааптар түһэриилэрэ.