Саха норуота тылынан уус-уран айымньытын олоҥхону испэктээх быһыытынан Самыртай чулуу олоҥхоһуттара дьон көрүүтүгэр, ыһыахха таһаарбыттара эһиил 85 сылын туолар.
edersaas.ru
Хаҥалас сирэ-уота, дойдута, дьоно-сэргэтэ Эллэйтэн, Тыгынтан саҕалаан, бүтүн Саха сирин үрдүнэн баай историялаах улууһунан биллэр.
Самаан сайын Үрүҥ Тунах ыһыаҕын көрсө биһиги Хаҥалас улууһунааҕы култуура управлениетын исписэлииһэ Галина Семенованы кытта үбүлүөйдээх бастакы олоҥхо-испэктээх туһунан кэпсэттибит.
Холкуостаахтар ыһыахтарыгар — олоҥхо
— Галина Дмитриевна, Хаҥалас улууһун холхуостаахтара туруорбут испэктээк-олоҥхолоро баарын туһунан хантан билбиккитий?
— 2014 сыллаахха биһиги, улууспутугар VIII өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕын киэҥ далааһыннаахтык тэрийбиппит. Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнии чэрчитинэн, Хаҥалас улууһун култууратын исписэлиистэрэ улууспутугар олорон ааспыт Хаҥалас олоҥхоһуттарын чинчийэр-үөрэтэр сыалтан М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Олоҥхо научнай-чинчийэр институтун кытта үлэлэспиппит. Улууспут нэһилиэктэрин кэрийэн, олоҥхоһуттар тустарынан балачча матырыйаал хомуйбуппут. Ыытыллыбыт үлэ түмүгүнэн, 1936 сыллаахха Саха сиригэр бастакы испэктээх-олоҥхо Самыртайга туруоруллубута биллибитэ. Ол Орджоникидзевскай оройуон бочуоттаах олохтооҕо, кыраайы үөрэтээччи Николай Гордеев олоҥхоһуттар тустарынан ахтыыларын, “Хаҥыл” сурунаалга бэчээттэммит кыраайы үөрэтээччи учууталлар Капитолина Скрябина уонна Лена Антипина ыстатыйаларыгар олоҕурбута.
— Ыллылар да, испэктээҕи туруоран кэбиспэтэхтэрэ буолуо. Туох төрүөттээх этэй?
— 1936 сыллаахха турбут бастакы олоҥхо-испэктээк туһунан Кыһыл Үрүйэ оскуолатын учуутала Лена Антипина чинчийбитэ. Кини бу үлэтин түмүгүнэн 2014 сыллаахха “Хаҥыл” сурунаал 4 №-гэр “1936 сыллаахха Состокуолга тэриллибит ыһыах” диэн ааттаан сырдатан турар. Ааптар суруйарынан, 1936 сыллаахха Самыртайга Семен Герасимов-Хорообо салайыытынан Олоҥхо куруһуога тэриллибит. Ити куруһуокка Кыһыл-Үрүйэ, Хачыкаат, Күөрдэм, Тиит-Эбэ холкуостаахтара киирбиттэр. Кинилэр ортолоругар биллибит олоҥхоһуттар Дмитрий Ермолаев-Бөтүөх, Петр Давыдов-Лэглээмэ, Григорий Тарасов (Кыһыл Үрүйэлэр), Тихон Тимофеев-Каарпап (Хачыкаат), Еремей Яковлев (Тиит-Эбэ), Никита Степанов, Афанасий Антипин (Күөрдэмнэр) бааллара. Салайааччынан уонна тэрийээччинэн “Кыһыл-Үрүйэ” холкуос бэрэсэдээтэлэ Константин Константинов эбит. Ити сыл сайыныгар ыһыах күн II Дьөппөҥҥө Состокуолга “Ньургун-Боотур” олоҥхону оонньоон көрдөрбүттэр. Олоҥхо-испэктээк аһаҕас халлаан анныгар ыытыллан, Ийэ айылҕа бэйэтэ сцена оннугар декорация буолбут. Айыы бухатыыр, Кыра бухатыыр, Эмээхсин, Оҕонньор, Абааһы, Сорук-Боллур оруолларын холхуостаахтар бэркэ табыллан оонньообуттар. Аллараа дойдуну көрдөрөргө улахан тыаһы-ууһу, күрдьүөттээбит дьиҥнээх атыыр оҕуһу киллэрбиттэр. Оонньуур артыыстар сүөһү хабаҕар хаан кутан баран, истэригэр бааммыттар, охсуһуу кэмигэр хааннаах хабахтарын тэһитэ түсүһэн, хаан-сиин буолбуттарын көрөн, дьон олус куттаммыт. Туйаарыма Куо оруолун, оччолорго 16 саастаах, Александра Новгородова оонньообут.
Бу олоҥхо-испэктээктэн кынат үүннэрэн, улахан сценаҕа, киэҥ эйгэҕэ Александра Новгородова, Мотрена Тарасова (суруйааччы Тимофей Сметанин кэргэнэ) тахсыбыттар эбит.
Испэктээк-олоҥхо,аны,Покровскайга
— Ити сыл кэнниттэн Хаҥалас улууһугар олоҥхону туруоруу төһө тэнийбитий?
— Итинэн тохтоон хаалбатахтар. Кыраайы үөрэтээччи Николай Гордеев Хаҥалас улууһун историятын суруйан хаалларбыт үлэтигэр самыртайдар туруорбут олоҥхолорун туһунан маннык ахтар: “1937 сыллаахха бэс ыйыгар Саха АССР 15 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан Покровскай бөһүөлэгэр саҥа тутуллубут пааркаҕа оройуоннааҕы сайыҥҥы бырааһынньык тэриллибит. Ыһыахха нэһилиэктэртэн мустубут холкуостаах дьон, оройуоннааҕы исполком сэбиэтин үлэһиттэрэ уонна ыалдьыттар олус сэргээн, «Дьулуруйар Ньургун Боотур» испэктээк-олоҥхону көрбүттэр. Испэктээҕи Хачыкаат уонна Дьөппөн нэһилиэгин олохтоох уус-уран самодеятельность кыттыылаахтара көрдөрбүттэр. Олоҥхону тэрийэн туруорааччынан Семен Герасимов-Хорообо буолбут.
Иилээн-саҕалаан Еремей Яковлев-Той ыыппыт. Сүрүн оруолларга Николай Константинов-Сыттыыр, Петр Давыдов-Лэглээмэ, Афанасий Антипин-Тоттойо, Варвара Афанасьева, Акулина Сидорова, норуот ырыаһыта Константин Константинов оонньообуттар. Олоҥхо туруоруутугар хас да нэһилиэк дьоно көхтөөх кыттыыны ылбыттар. Ити курдук, Орджоникидзевкай оройуонун самодеятельнай артыыстара норуот олоҥхотун өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакынан сценаҕа таһааран барбыттар.
Олоҥхо-испэктээк — аһаҕас халлаан анныгар
— Олоҥхо-испэктээк олох силистэнэн-мутуктанан барбыт эбит дии?
— Кэлин, уонча сыл буолан баран, 1947 сыллаахха кырдьаҕас олоҥхоһут Еремей Яковлев салалтатынан Хаҥалас уон биир олоҥхоһута түмсэн, I уонна II Дьөппөн, Нөөрүктээйи, Хачыкаат нэһилиэктэрин ыһыахтарыгар олоҥхолоон кыттыыны ылбыттар эбит. Ити сыл оройуон олоҥхоһуттара Саха АССР 25 сылын туолар үбүлүөйдээх тэрээһинигэр көхтөөх кыттыыны ылбыттар. Константин Константинов 4 көстүүлээх «Оҕо туйгун бухатыыр» олоҥхону туруорбутун көрдөрбүт. Бу тэрээһиҥҥэ бүтүн Саха сирин ааттаах 32 олоҥхоһута кыттыбыт.
Учуутал, кыраайы үөрэтээччи Капитолина Скрябина “Хаҥыл” сурунаалга суруйарынан, 1945 сыллаахха Саха сирин оройуоннарыгар Кыайыы ыһыахтара ыһыллыбыттар. Ол сыл оскуола дириэктэрэ Степан Анастатов көҕүлээһининэн Кыһыл Үрүйэҕэ аһаҕас халлаан анныгар олоҥхо туруорбуттар. Сүрүн оруолларга Сэбиэт Көстөкүүн, Бөтүөх Миитэрэй, Лэглээмэ, Кыра Тоттойо, Новгородова оонньообуттар. Айыы-Куо оруолун Варвара Афанасьева, Сорук-Боллуру 14 саастаах Семен Егоров оонньообутун мустубут дьон олус астына көрбүттэр.
Айылҕаттан талааннаах Семен Егоров оонньооччулар киэргэллэрин, туттар сэптэрин уустаан-ураннаан оҥорбут. Кини кэлин Саха сирин бастакы скульпторынан буолбута.
Кэскиллээх этии
Кэпсэтиибит түмүгэр сэһэргэһээччим Галина Семенова санаатын бу курдук тиэртэ:
— Дойдум дьоно барахсаттар, кэскилгит кэтирээтин, кэнчээригит тэнийдин диэн алҕаан туран, улууспут туризм сайдарыгар биир кэскиллээх оройуон буоларынан сибээстээн, олоҥхо-испэктээк аан бастаан ыытыллыбыт сиригэр,, Состокуолга анал Ытык бэлиэ туруоруохха диэн этии киллэрэбин. Саха олоҥхотун бастакынан норуот көрүүтүгэр сыанаҕа таһаарбыт дьоммутун үйэтитиэххэ. Улууспутугар бастакы олоҥхо-испэктээк туруоруллубут сирэ буолан, Состокуол туризм сайдыытыгар өссө биир туристическай маршрут быһыытынан киириэн сөп. Саха АССР үбүлүөйдээх 100 сылын көрсө II Дьөппөннөөҕү норуодунай тыйаатыр үлэһиттэрэ өбүгэлэриттэн ситимнэнэн кэлбит талааннарын туһанан, киэҥ эйгэҕэ дьоҕус тэрээһини туристарга анаан ыытар буолуохтара диэн эрэнэбит.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru