Уонтан тахса сыл судаарыстыбаннай уонна чааһынай тиһиккэ үлэлээн баран, Вера Лиханова бааһынай хаһаайыстыба баһылыгын быһыытынан бэйэ дьыалатынан дьарыктанарга санаммыта.
Бу санаата хайдах олоххо киирбитин, бэйэ бородууксуйатын онорон саҕалаан, утуйар таҥаска уонна минньигэс кэмпиэккэ тиийэ хайдах биир дьиэ кэргэн оҥорон таһаарыан сөбүн туһунан бүгүн Вера Лиханованы кытта сэһэргэһэбит.
Сэттэ сылгыттан саҕаламмыт биисинэс
— Вера Петровна, аччыгый биисинэс салаатын аҕыйах сыл иһигэр араас хайысханан сайыннарыах диэтэххэ, уустуга чахчы. Хаһан хайдах саҕаланна этэй “муус хамсааһына”?
— Миигин, икки үрдүк үөрэхтээх киһини (бастакы идэм — үүт-эт бородууксуйатын технолога, иккиһим — юрист) хайдах эрэ үөһэттэн: “Бэйэ дьыалатын тэринэриҥ уолдьаста”, — диэн сайдар суолбун ыйар курдуктара. «Россельхозбанк» АУо үлэлии сылдьан, тыа сирин дьоно үбүлээһин боппуруоһун докумуонугар, биисинэс-былааны, отчуоттары оҥорууга олус ыарырҕаталларын бэлиэтии көрбүтүм. Ол иһин 2014 сылтан бу боппуруостары быһаарыыга ылсан, бэйэ дьыалатын тэриммитим. Ол эрээри өрүү үлэҕэ сылдьар, оттон аҕабыт таһаҕас тиэйэр буолан, инбэлиит оҕобутун көрүүгэ-истиигэ ыарырҕаппыппыт. 22 саастаах уолум оҕо эрдэҕиттэн бастакы группалаах инбэлиит. Ол иһин дьиэбин-уоппун көрөр, оҕобор болҕомто уурар инниттэн сылгы ииттэн, бааһынай хаһаайыстыба тэринэргэ санаммыппыт.
2017 сыллаахха “Саҥа саҕалааччы хаһаайыстыбаҕа” туһуламмыт СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин гранын ылан, Тааттаттан хас да төбө сылгыны атыылаһан аҕалбыппыт. Өскө үчүгэй дохуоттаныаххын баҕарар буоллаххына, кырата 50 биэлээх буолуоххун наада. 7 сылгыттан саҕалаабыт дьон билигин 28 төбөлөөхпүт. Бакаа сылгы ахсаанын элбэтиигэ үлэлиир буолан, дохуот туһунан толкуйдуур эрдэ.
Утуйар таҥас – дохуот биир көрүҥэ
— Аны иистэнэр сыахтааххын дии?
— Сылгы үчүгэйэ диэн ынах курдук күн аайы көрүүгэ-истиигэ наадыйбат. Онон аҕабыт сылгыларын көрөр кэмигэр мин оҕолорбунаан бириэмэлээх этибит. Дьахтар киһи сиэринэн, мин өрүү сахалыы моһуоннаах утуйар таҥаһы тигиэхпин баҕарар этим. Дьолго, интернет ситимигэр олорон, Иваново куорат бэйэ дизайнынан утуйар таҥаһы тигэн биэрэрин туһунан суруйууну аахпытым. Кирэдьиит ылан, биир баартыйаны сакаастаан ылбытым. Биллэн турар, ойуута-оһуора – мин толкуйум. Дьон сөбүлээбитэ, табаарым хамаҕатык барбыта. Онтон аччыгый биисинэһинэн дьарыктанар ыччакка анаан өрөспүүбүлүкэ Аҕа баһылыгын граныгар куонкурус биллэрбиттэрэ. Мин дьиэ хаһаайкатыгар олус туһалаах хайысханы утуйар таҥаһы, түннүк сабыытын, ыскаатары уонна да атын дьиэҕэ наадалаах таҥаһы тигэр сыаҕы арыйар биисинэс-былааммын бастаан улууспар, онтон өрөспүүбүлүкэ таһымыгар көмүскээн, анал граҥҥа тиксибитим. Ол үппүнэн иистэнэр тэрил ылбытым. Кэлин айар мастарыаскыйбытын “Сашок” диэн ааттаан, таҥаһы тигэргэ эбии сувенирдары, оонньуурдары оҥоробут. Билигин сыахпытыгар 3 эдэр ийэ үлэлиир. Бэйэбит маҕаһыыммыт суох буолан, интэриниэт ситиминэн, дьаарбаҥкаларынан оҥоһукпутун батарабыт.
«Алаас ахтылҕана» — минньигэс сонун сүүрээн
— Аны бу биисинэскитигэр эбии отонтон минньигэс пастиланы оҥорон таһаараргытын эбэн кэбиһиэх.
— Уопсайынан, сылгы иитиитэ, таҥас тигиитэ, минньигэс пастиланы оҥоруу – оҕолорбутуттан саҕыллыбыт бырайыактар. Бэйэ аһа-үөлэ туохтааҕар да ордугун өйдөөн, саахара суох минньигэһи оҥорууга ылсыбытым. Кыыһым оччолорго 8 ыйдааҕа. Тэпилииссэбэр арбуһу уонна дыняны үүннэрэн баран, кыһыҥҥыга хайдах хаһааныахха сөбүн ырытан, интэриниэккэ көрдөөн баран, пастила уонна чипсы оҥоруохха сөбүн билбитим. Бастаан боруобаҕа оҥорон көрбүтүм, олус табыллыбыта. Дьүөгэлэрим амсайан баран, “ылсыыһыгын” диэн сүбэлээбиттэрэ. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ тэрийбит “Өрөбүл күн дьаарбаҥкатыгар” илдьибиппин, биир чаас иһигэр бүтэрэн кэбиспиттэрэ. Онно “Саха” НКИХ суруналыыстара “бородууксуйа саҥа көрүҥэ баар буолла” диэн сонун быһыытынан кэпсээбиттэрэ. Сотору буолан баран, “нвклар” бу бородууксуйабын хайдах оҥорорум туһунан нэһилиэкпэр кэлэн, биэрии устубуттара. Билигин отон арааһыттан пастила оҥорон батарабыт. Ньургуйаана Заморщикова салайар “Саха чэйэ” тэрилтэ интэриэһиргээн, бородууксуйам табаарынай көстүүтүгэр сүбэ-ама биэрбитэ. “Сахаагропродукт” тэрилтэ билигин пастилабын бэйэтин киоскатын нөҥүө, Горнай Бэрдьигэстээҕэр “Сайылык”, Сунтаарга “Татыйыына” маҕаһыыннара батараллар. Москва куоракка “Азбука Севера” икки маҕаһыыныгар, Рязань куоракка — “Северная рыба” маҕаһыыннарга ыытабыт. Аны интэриниэт ситимиттэн эмиэ атыылыыбыт, биирдиилээн сакааска тиксэрэн биэрэбит .
Горнайтан Москва чугас
— Быйыл Москваҕа бааһынай хааһыйыстыбалар сийиэстэригэр сылдьан кэлбиккин кэпсээ.
— “АККОР” өрөспүүбүлүкэ бааһынай хаһаайыстыбаларын түмсүүлэригэр 2014 сыллаахха киирбитим. Бу тэрилтэ сийиэһигэр уопсайа үһүс төгүлүн кытынным. Быйыл 70 эрэгийиэнтэн 276 дэлэгээт кэлбит этэ. Урукку сылларга 900 буолааччы. Санитарнай-эпидемиологическай ирдэбилинэн дэлэгээт ахсаанын кыччаппыттар. Бу сырыыбар сонун сүүрээн – АККОР биир сүрүн салаатын, Арассыыйа дьахталларын уопсастыбаннай тэрилтэлэрин кэллиэгийэтин мунньаҕар сырыттым. Аччыгый уонна орто биисинэс сайдыытыгар туһуламмыт “Социальнай предпринимательство туһунан”, «Социальнай тэрилтэ туһунан” уонна “Дьиэ кэргэн тэрилтэтин туһунан” сокуоннар бырайыактарыгар, билигин үлэлии турар дьиэ кэргэн граннарын усулуобуйатыгар, саҥа киирбит НПД нолуок кээмэйигэр бэйэм көрүүлэрбин эрдэ ыыппытым. Ол ону интэриэһиргээн, “санааҕын эт” диэбиттэрэ. Сийиэс резолюцията тахсарын кэтэһэбин. Онно мин этиилэрбин киллэриэх буолбуттара. Маны таһынан, бааһынай хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьахталлар этиилэрин – Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн үлэлиир санаторийга сынньаныы бырагырааматыгар бааһынай хаһаайыстыбалар баһылыктарын уонна хаһаайыстыба чилиэннэрин эмиэ учуоттуулларыгар этии киллэрбитим. Уопсайынан, сыл аайы тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар Арассыыйа пиэрмэдэрэ ырытыһар уонна туруорсар боппуруоспут үгүс. Ол курдук, нолуок, сир оҥоруутун докумуоннарыгар, граннар усулуобуйаларыгар, “Меркурий” ирдэбиллэригэр, маркировкаҕа туһааннаах этиилэрбит “АККОР”-тан Судаарыстыбаннай Дуумаҕа туһааннаах федеральнай биэдэмистибэлэргэ тиийэллэр. Онон бу маннык тэрээһиннэргэ сылдьан, мин тус бэйэм улаханнык уопутурабын, үгүс саҥаны билэбин, өйдөөбөт боппуруостарбар атын эрэгийиэн пиэрмэрдэрин кытта алтыһан, хоруй ылабын. Бу сийиэскэ сүрүн ситиһиим — Арассыыйа дьахталларын уопсастыбаннай тэрилтэлэрин кэллиэгийэтин чилиэнинэн талылынным. Арассыыйаҕа тыа сирин дьахталларыттан араас уорганнарга этиилэри, Судаарыстыбаннай Дуумаҕа киирэр боппуруостары эрэдээксийэлээһиҥҥэ үлэлэһэр буолуом. Онон ыырым кэҥээтэ.
— Вера Петровна, Дьахталлар аан дойдутааҕы күннэринэн сибээстээн өрөспүүбүлүкэ дьахталларыгар туһаайан санааҕын этиэҥ этэ.
— Дьиэ кэргэн тутула, дьиэ иһинээҕи настарыанньа, эр киһи, оҕо ситиһиитэ — барыта ийэттэн тутулуктаах. Онон, күндү дьахталлар, бастатан туран, бэйэҕитин харыстааҥ, доруобуйаҕытын көрүнүҥ, өрүү үөрэ-көтө сылдьыҥ. “Дьоллоох ийэ — дьоллоох дьиэ кэргэн” диэн олус сөптөөх бэргэн этии эһиги олоххут суолдьутунан буоллун!
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru