Быйыл сайын Горнай улууһугар күүтүүлээх-кэтэһиилээх успуорт национальнай көрүҥнэригэр «Манчаары оонньуулара» ыытыллаары турар. Манна даҕатан, Горнай улууһугар успуорт сайдыытын уонна улуус спортсменнарын чулуу ситиһиилэрин туһунан кылгастык билиһиннэрэргэ сананным.
Горнай оройуонугар билиҥҥитэ 11 тыһыынчаттан тахса киһи олорор. Дьокуускай куораты кытары ыаллаһа олорор улуус. «Бүлүү» федеральнай суола тыргыллар буолан, олохтоохтор күнүнэн куоракка кэлэ-бара сылдьаллар.
УСТУОРУЙАТТАН КЫЛГАСТЫК
Улууска маассабай физкултуурунай-спортивнай үлэ 1938 сылтан саҕаламмыта. Ити сыл Семен Тарабукин хомсомуол райкомун байыаннай-спортивнай отделын сэбиэдиссэйинэн ананан үлэтин саҕалаабыта. 1939 сыллаахха ТОЗ винтовканан Ворошиловскай ытыыга нормативы толорууга оройуон үрдүнэн бастакы күрэхтэһии ыытыллыбыта. Нормативы бастакынан Я.И. Петров, К.Г. Мамаев, Д.Н. Мамаева, Н.Н. Дьячковская толорбуттара.
Аҕа дойду Улуу сэриитин кэнниттэн Саха АССР сайыҥҥы спартакиадатыгар буулдьа саанан ытыыга Горнай оройуона хамаанданан 2-с миэстэни ылбыта.
1940 сыллаахха Горнайга оройуоннааҕы спортивнай кэмитиэт тэриллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн И.К. Никеев анаммыта. Оттон 1975 сыллаахха ДОСААФ тэриллэн, бэрэссэдээтэлинэн Т.Р. Капитонов үлэлээбитэ.
Ити сыл Горнай оройуонун хамаандата буулдьа саанан ытыыга Саха АССР зональнай күрэхтэһиитин кыайыылааҕа буолбута.
1972 сыллаахха Бэрдьигэстээх бөһүөлэгэр буулдьа саанан, бэстилиэтинэн ытыыга өрөспүүбүлүкэтээҕи оҕо спортивнай оскуолатын филиала аһыллыбыта. Тириэньэрдэринэн Н.Н. Лукин Е.М. Сергеев ананан үлэлэрин саҕалаабыттара.
1974 сыллаахха оҕунан ытыыга ССРС успуордун маастара, кэлин Саха АССР үтүөлээх тириэньэрэ буолбут В.А. Михайлов туруорсуутунан өрөспүүбүлүкэтээҕи «Урожай» ДСО ДЮСШ филиала аһыллыбыта. Кини үлэлиир кэмигэр 13 ССРС успуордун маастардара үүнэн тахсыбыттара. Кэлин РФ успуордун маастардара эбиллибиттэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тириэньэрдэрэ, бырааттыы Анатолий уонна Владимир Тимофеевтар өр сылларга сыралаһан таһарыылаахтык үлэлии сылдьаллар.
БИЛЛИИЛЭЭХ ТИРИЭНЬЭРДЭР, СПОРТСМЕННАР
Буокса оройуоҥҥа эрдэттэн күүскэ сайдыбыт успуорт көрүҥҥэ. Уопсастыбаннай төрүккэ тириэньэринэн Александр Агеев 1954-1975 сылларга үлэлээбитэ. Өр сыллаах туруорсуу кэнниттэн 1977 сыллаахха оройуоҥҥа оҕо спортивнай оскуолата аһыллан, Агеевы бастакы дириэктэринэн анаабыттара. Александр Агеев – Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, буоксаҕа Саха АССР үтүөлээх тириэньэрэ.
Көҥүл тустууга Горнайтан бастакынан 1960-с сыллар ортолоруттан Константин Леонтьев аата дорҕонноохтук иһиллэр буолбута. Тириэньэрэ суох бэйэтин баҕатынан, дьулуурунан дьарыктаммыта.
Кини Роман Дмитриевы, Николай Захаровы, Петр Платоновы, Николай Неустроевы, Вячеслав Карповы кытары биир кэмҥэ тустубут, РСФСР, СССР сүүмэрдэммит хамаандаларын чилиэнэ буола сылдьыбыт Сойуус таһымнаах тустуук. Ыччаттар уонна устудьуоннар Бүгүн Аан дойдутааҕы бэстибээллэрин 3-с призера, норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдар кыайыылаахтара, призердара. 1967 сыллаахха аан бастакы ыытыллыбыт ССРС тыатын сирин спортсменнарын спортивнай оонньууларын кыайыылааҕа, РСФСР икки төгүллээх призера.
И.В. Павлов – Саха АССР көҥүл тустууга үтүөлээх тириэньэрэ. ССРС чөмпүйүөнэ Николай Неустроев бастакы тириэньэрэ.
Горнайга Владимир Кириллин таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Кини Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тириэньэрэ, улахан дьоҥҥо өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандатын ыстаарсай тириэньэринэн үлэлээбитэ. Кини эрчийбит уолаттара Осип Михайлов Арассыыйаҕа улахан дьоҥҥо чөмпүйүөн, оттон Петр Сивцев — Арассыыйа призера.
Николай Лукин – оройуон, өрөспүүбүлүкэ киэн туттар спортсмена этэ. Буулдьа саанан ытыыга сахалартан бастакынан ССРС успуордун маастара. Кини аармыйаҕа сулууспалыы сылдьан талаана арыллыбыта. Успуорт ротаҕа сулууспалаабыт. Кини 1965 сыллааҕы Хабаровскайдааҕы, Уһук Илиннээҕи, Сибиир чөмпүйэнээттэрин кыайыылаахтара, призердара. 1965 сыллаахха ССРС норуоттарын спартакиадатыгар 5-с миэстэ, 1965 сыллаахха Краснодар куорат ССРС Салгыннааҕы Күүстэрин чөмпүйүөнэ, 1965 сыллаахха ССРС Сэбилэниилээх Күүстэрин чөмпүйүөнэ, 1967 сыллаахха Киевкэ ыытыллыбыт «Олимпийскай эрэллэр» турнир чөмпүйүөнэ. Львов куорат ПВ-3 упражнениеҕа «Бегущий олень» 400-эн 399 очукуону ылан Арассыыйа рекордун олохтообута. 1965-1967 сыллаахха Сэбиэскэй Сойуус, РСФСР сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнэ.
Саахымакка аан дойду таһымнаах чаҕылхай кыайыылары инбэлииттэр ортолоругар ыытыллар күрэхтэргэ Александра Александрова ситиспитэ. Кини оскуоланы үрүҥ көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ. 1996 сыллаахха Арассыыйа, 1997 сыллаахха РФ спартакиадатын, 1997 сыллаахха инбэлииттэр ортолоругар аан дойду чөмпүйүөннэрэ. 1998 сыллаахха Европа чөмпүйэнээтин 2-с призера. 1999 сыллаахха инбэлииттэр аан дойдутааҕы Олимпиадаларын чөмпүйүөнэ, 1999 сыллаахха «Будапештская весна» диэн Аан дойдутааҕы саахымат бэстибээлигэр 3-с миэстэ буолары ситиспитэ.
ГОРНАЙ УЛУУҺУН СПОРТСМЕННАРЫН ЧЫПЧААЛ СИТИҺИИЛЭРЭ
Герман Контоев — көҥүл тустууга аан дойду чөмпүйүөнэ (2001 с.). Икки төгүл Олимпийскай оонньууларга кыттыбыта.
Александр Контоев – көҥүл тустууга аан дойду чөмпүйүөнэ (2001 с.). Европа, Арассыыйа элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ.
Кристина Тимофеева-Устинова – 2012 с. Лондоннааҕы Олимпиадаҕа оҕунан ытыыга хамаанданан түмүккэ 4-с миэстэлээх. Аан дойду чөмпүйэнээтин, Аан дойду кубогын, Арассыыйа чөмпүйэнээтин кыайыылаахтара.
Станислав Контоев – эдэрдэргэ Аан дойду нуучча дуобатыгар чөмпүйэнээтин кыайыылааҕа.
Осип Михайлов – көҥүл тустууга Арассыыйа чөмпүйүөнэ, Аан дойду Кубогын кыайыылааҕа.
Дмитрий Винокуров – буоксаҕа Арассыыйа боруонса призера.
Татьяна Нахова – Арассыыйа Универсиадатын боруонса призера. Чэпчэки атлетика, сүүрүү.
Айталина Колодезникова – мас-рестлиҥҥэ Арассыыйа 4-төгүллээх чөмпүйүөнэ.
Бу биир оройуон холугар сөҕүмэр улахан ситиһиилэр. Буулдьа саанан ытыы, буокса, ох саанан ытыы, көҥүл тустуу, саахымат, чэпчэки атлетика, мас-рестлинг, дуобат бу көрүҥнэргэ барытыгар Горнай оройуонун спортсменнара Сэбиэскэй Сойуус, Арассыыйа, Европа, Аан дойду, Олимпийскай оонньуулар таһымнарыгар тахсыбыттара. Бу күрэхтэһиилэр чөмпүйүөннэринэн, призердарынан буолбуттара. Маннык элбэх көрүҥҥэ үрдүк ситиһиилээх оройуон, арааһа, Саха сиригэр олох аҕыйах буолуохтаах.
Владимир ДЬЯЧКОВСКАЙ.
Чурапчы, Сылаҥ.
(Бэрдьигэстээх 2010 с. ГУ. «Ред. газеты «Үлэ күүһэ», “Горнай үйэлэргэ аатырдын”, В. Алексеев 2006 с.” Бэрдьигэстээх” кинигэ туһанылыннылар).