Биллэрин курдук, 2005 сыл сэтинньи 25 күнүгэр биһиги, сахалар, героическай эпоспытын — олоҥхону ЮНЕСКО “Аан дойду норуоттарын тылынан уус-уран бастыҥ айымньытынан”, киһи аймах чулуу баайынан билиммитэ.
Хайдах саҕаламмытай?
Ити 2005 сыл Саха сиригэр Олоҥхо 10 сыла биллэриллэн, ону бэлэмнээн ыытыыга Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков бэрэссэдээтэллээх Национальнай кэмитиэт тэриллибитэ уонна Олоҥхо ыһыахтарын ыытар туһунан дьаһал тахсыбыта.
Биһиги өбүгэлэрбит төһө да суруга-бичигэ суох буоллаллар, түҥ былыргыттан олоҥхобутун уостан-уоска түһэрэн, тэнитэн, сайыннаран, харыстаан, аныгы үйэҕэ тиэрдибиттэрин, ону биһиги иннинээҕи көлүөнэлэр кумааҕыга түһэрэн, кинигэ оҥорон, магнитофоҥҥа уһултаран, пластинкаҕа суруттаран үйэтиппиттэрин биһиги, XXI үйэ дьоно, аныгы технологиялары туһанан, харахпыт харатын курдук харыстыахтаахпыт, сайыннарыахтаахпыт уонна кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар тиэрдиэхтээхпит.
Чулуу айымньыбытын-олоҥхобутун үйэтитэр, сайыннарар суолларбытыттан биирдэстэринэн, биллэн турар, Олоҥхо ыһыаҕа буолар.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕа ыытыллыбыт улуустара
Бу, бастатан туран, бары былыыр-былыргаттан саха олоҥхоһуттара уутуйан үөскээбит улуустара.
Ол курдук, бастакы Олоҥхо ыһыаҕа 2006 сыллаахха “Олоҥхо дойдута” — Сунтаар улууһугар ыытыллыбыта. Онтон, 2007 сыллаахха Тааттаҕа буолуохтааҕын, халаан уута кэлэн, Олоҥхо ыһыаҕа Ойуунускай убайбыт дойдутугар 2008 сыллаахха ыытыллыбыта. 2009 сыллаахха — “Олоҥхо биһигэ” — Уус Алдаҥҥа, 2010 сыллаахха – элбэх суруйааччылаах, айар куттаах дьоннордоох Горнайга, 2011 сыллаахха, бырамыысыланнас улуустарыттан бастакынан Мииринэйгэ, 2012 сыллаахха – Күөх Ньурбаҕа, 2013 сыллаахха – Манчаары дойдута Мэҥэ Хаҥаласка, 2014 сыллаахха – Хаҥаласка, Эркээни хочотугар, 2015 сыллаахха – Тоҕус томтордоох Чурапчыга, 2016 сыллаахха – хотугу улуустартан бастакынан Дьааҥыга, 2017 сыллаахха – үтүө үгэстэрдээх Бүлүүгэ, 2018 сыллаахха – көмүстээх Алдан оройуонугар буолбуттара. Быйылгы Олоҥхо ыһыаҕа-2019, биллэрин курдук, бэс ыйын 20-21 күннэригэр Нам улууһугар, Эҥсиэли хочотугар ыытыллаары турар.
Оттон эһиил, 2020 сылга Олоҥхо ыһыаҕа күннээх Өлүөхүмэ өҥ сиригэр буолара былааннанар.
Бу иннинэ Феодосия Габышева, билигин Февронья Шишигина бэрэсидьиэннээх өрөспүүбүлүкэтээҕи “Олоҥхо ассоциацията” уопсастыбаннай түмсүү Олоҥхо ыһыаҕын сүрүн ис хоһоонун – Олоҥхо түһүлгэлэрин үрдүк таһымнаахтык тэрийэн кэллэ.
Олоҥхо ыһыахтарын уратылара
Хас биирдии улуус, кини сиригэр-дойдутугар ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕа бэйэтэ туох эрэ уратылаах, хас биирдии киһи өйүгэр-сүрэҕэр иҥэн хаалар хатыламмат кэрэлээх буолуон баҕарара эрэбил.
Холобур, аан бастакы Олоҥхо ыһыаҕа Сунтаарга ыытыллыбыта, биллэн турар, ылбычча буолбатах. Манна саха норуотун үйэлээх үгэстэрэ, Ыһыаҕы ыһыы каноннара уонна ыһыах киэргэлэ — оһуохай ордук харыстабыллаахтык тутуһуллан кэллэхтэрэ.
Ытык Тааттаҕа, Хадаайыга буолбут Олоҥхо ыһыаҕа эмиэ хатыламмат уратылаах. Таатта улууһа баай духуобунай нэһилиэстибэлээх, саха норуотун култууратын, айар талааннарын биһигэ буолар. Өксөкүлээх Өлөксөй, Былатыан Ойуунускай, Алампа, Николай Неустроев, Амма Аччыгыйа, Эллэй, Суорун Омоллоон, олоҥхоһуттар И.Н.Винокуров-Табаахырап, К.Г.Оросин, Куохайаан, Андросова-Ионова, Дьүлэй Бүөкээн, Дарыбыан Дабыыдап, бастакы виртуоз-хомусчут Лука Турнин, о.д.а. чаҕылхай талааннаах дьонунан Саха сирэ, дойду барыта киэн туттар. Манна Олоҥхо ыһыаҕа “Дьулуруйар Ньургун Боотур” сүдү олоҥхоҕо олоҕурбут дириҥ-киэҥ тэрээһиннээх дьүһүйүүнэн аһыллыбытын дьон өйдүү-саныы сылдьар.
Уус Алдан улууһа 100-чэкэҕэ чугаһыыр олоҥхоһуттааҕа официальнайдык биллэр, онно норуоттан тахсыбыт ураты талааннары эбэн кэбиһэҕин.
Уус Алдаҥҥа ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар тимир уустарын быыстапкатын ыытар үгэс аан маҥнай сөргүтүллүбүтэ биллэр.
Бүлүүгэ буолбут Олоҥхо ыһыаҕын биир уратытынан, тэрээһини көрсө элбэх кинигэ бэчээттэммитэ буолар. Профессор В.В.Илларионов Бүлүү улууһун олоҥхотун хасыһан үөрэтэн, Василий Каратаев, уо.д.а. чулуу олоҥхоһуттар айымньыларын суруйталаабыта. Итиэннэ, композитор Марк Жирков төрөөбүтэ 125 сылынан, Олоҥхо ыһыаҕар күргүөмүнэн ырыа киирбитин дьон кэрэхсээбитэ.
Горнайга Олоҥхо ыһыаҕар олохтоохтук бэлэмнэммиттэрэ, айаннаан иһэр ыалдьыттары аара суолга истиҥник көрсүбүттэриттэн да тута биллибитэ. Холобур, Дьокуускайтан трассанан 100-чэкэ килэмиэтирдээх Маҕарас бөһүөлэгин олохтоохторо сахалыы таҥастарын сайбаччы кэтэн, ыһыах ыалдьыттарын кымыстаах чороонунан, сылаас алаадьынан күндүлээбиттэрэ саныахха олус үчүгэй.
Алмаастаах Мииринэйгэ икки күнү быһа норуот чаҕылхай талааннара сулустуу сыдьаайбыттара.
Ньурбаҕа Олоҥхо ыһыаҕын, үгэс быһыытынан, киэҥ түһүлгэлээх оһуохайдара эмиэ аатырдыбыта.
Олоҥхону үйэтиппит чаҕылхай талааннаах норуот артыыһа Гавриил Колесов дойдутугар Мэҥэ Хаҥаласка ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар, бастатан туран, олоҥхоһуттарга олус истиҥ болҕомто, кыһамньы, чиэс-бочуот ууруллубута өйгө-сүрэххэ баар. Улууска биир ураты тутуулаах Олоҥхо дьиэтэ олоххо киирбитэ.
Хатыҥ чараҥнардаах, Тоҕус Томтордоох чулуу Чурапчыга, Маҕаайы кэрэ алааһыгар ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар, айылҕаттан талааннаах норуот маастардара тикпит саха талба таҥаһын мааныта, чулуу уустар айбыт ураты кэрэ киэргэллэрэ, симэхтэрэ, саха төрүт аһын эгэлгэтэ, дэлэйэ сөхтөрбүтэ. Олоҥхо бастакы уон сылын түмүктүүр, иккис уон сылыгар киирэр Олоҥхо ыһыаҕын көрсө Чурапчы улууһугар 239 олоҥхоһут аата чуолкайдаммыта.
Ыраах Дьааҥыга олоҥхоҕо улахан дьон түһүлгэлэрэ, ханна да суох кэрэ көстүүлээх туос ураһаҕа ыытыллыбыта.
Оттон араас омук тоҕуоруһан олорор, үлэһит дьонунан, кыһыл көмүһүнэн баайдаах Алдан оройуонугар түөлбэлээн олорор төрүт олохтоох норуоттар — эбээннэр, эбэҥкилэр өбүгэлэрин үгэстэригэр, култуураларыгар олус харыстабыллаахтык сыһыаннаһалларынан Олоҥхо ыһыаҕын ыалдьыттарын ураты ытыктабылларын, махталларын ылбыттара.
Ити курдук, хас биирдии Олоҥхо ыһыаҕа бэйэтэ уратылаах, туспа кэрэлээх.
Олоҥхо ыһыаҕын — Саха сиригэр олорор араас омук бэрэстэбиитэллэрин бииргэ түмэр, сомоҕолуур судаарыстыба таһымнаах ыытыллар бу үтүө, умнуллубат бырааһынньыгы дьон кэтэһэр.
Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas
Хаартыскаҕа: Чурапчы олоҥхоһута Николай Григорьев (ортоку) Алдаҥҥа ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕын Кылаан бирииһин хаһаайына.