Саха сиригэр алмааһы көрдөөһүҥҥэ үлэлээбит Амакинскай эспэдииссийэ туһунан элбэх араас кэпсээннэр, ыстатыйалар, үһүйээннэр даҕаны элбэхтэр. Николай Дьокуускай аатырбыт “Алмааһы көрдөөччүлэр” сэһэнин үгүспүт оҕо сылдьан аахпыт, “геолог буоларым дуу!” диэн толкуйдаабыт буолуохтаах. Кырдьык, сэбиэскэй былаас кэмигэр геолог идэтэ биир саамай “романтикалаах” дьарык курдук көстөрө. Көстөр эрэ буолуо дуо, дьиҥ дьиҥэр, бу идэ билигин даҕаны куораттааҕы чуҥкук үлэлэртэн лаппа атын, мүччүргэннээх сырыыны, чуҥкуппат түбүктэри биэрэр идэ.
Амакинскай эспэдииссийэ кыттыылааҕа, алмаас геологиятын бэтэрээнэ Георгий Балакшин ахтыылара үөһээ суруллубуту бигэргэтэллэр. Мүччүргэннээх сырыыларыттан биирдэстэрин бүгүн ааҕааччыларбытын кытта билиһиннэрэбит.
АХТАРАҤДА АНАРАА ӨТТҮГЭР
1962 сыллаахха миигин Амакинскай эспэдииссийэ салалтата Биллэх геологическай чинчийэр баартыйатыгар, эдэр геофизик Евгений Газелериди магниторазведка оҥоро сылдьар сиригэр иниспиэксийэлэтэ ыыппыттара. Кинилэр ити сиргэ никель уруудатын көрдүү сылдьаллар этэ. Ньурбаҕа көтөн тиийэн, Чернышевскай бөһүөлэккэ айаннаабытым, онно Бүлүүтээҕи ГЭС тутуута саҥа саҕаланан эрэр этэ, сабыс саҥа икки мэндиэмэннээх дьиэ бөҕөтүн тута аҕай сылдьаллар этэ. Ол кэмнээҕи икки былакааты өйдөөн хаалбыппын: «Быть коммунистом — значит сметь, дерзать, творить, уметь», «Товарищ, помни: 1 погонный метр шифера стоит 1 руб. 54 коп. Береги строительный материал».
Тиийиэхтээх сирим Чернышевскайтан 20 килэмиэтирдээх сиргэ, Бүлүү уҥуор өттүгэр сытар этэ. Бөһүөлэккэ билэр дьонум баар буоланнар, анараа кытылга тиксэрдилэр уонна “суолгар өссө Ахтараҥда үрэҕи туоруохтааххын” диэн сэрэппиттэрэ. “Өрүс төрдүгэр анараа кытылга оҕонньордоох эмээхсин олороллор, кинилэри хаһыытаан ыҥырдаххына, тыынан туоратыахтара” диэн сүбэлээбиттэрэ. Сарсыарда эрдэ туран кытыл устун ыллыгынан хаама турдум. Өр-өтөр буолбата, Ахтараҥда төрдүгэр тиийдим. Анараа кытылга, кырдьык, балаҕан турар эбит, тыы эмиэ көстөр. Дьэ, мин оҕонньору ыҥыран үөгүлээн бытарыттым. Харда суох. Чаас кэриҥэ араастаан хаһыытаатым да, чугаһынан тыыннаах киһи суох курдук этэ. Онон хайыамый? Дьиҥэр, үрэх ити сиргэ наһаа кэтитэ суох этэ — 25 миэтэрэ кэриҥэ. Онон харбаан туоруурга сананным. Киирсэ саппыкыларбын уһулан, үрүксээкпэр баайдым, “туулка” саабын эмиэ ити илиибэр ыллым уонна итини барытын өрө тутан баран, “чапаайдаан” харбаан туораабытым.
“ИЛЭ АБААҺЫ!”
Үрэҕи туораан балаҕаҥҥа чугаһаабыппар… Бу тугуй!? Дьэгэ Бааба дуо?! Абааһы дьахтар илэ турар — үрүҥ баттаҕа арбайбыт, сирэйэ кып-кыһыл ымынах, кытарбыт харахтара иирээки киэнин курдук киэҥник көрбүттэр… Уонна сибигинэйэр-хаһыытыыр икки ардынан хардыргыыр: “Кииримэ! Чугаһаама! Биһиги өлөн эрэбит!”
Бастакы уолуйуум ааспытын кэннэ, өйдүү быһыытыйан, кинини истибэккэ, балаҕаҥҥа киирбитим. Онно оҕонньор сытар эбит, ыарыыга ылларан, эмээхсиннээҕэр буорайан, нэһиилэ сытар этэ. Сирэйэ эмиэ кыһыл ымынах буолбут.
Баламатым төрүөтэ судургу этэ – ахсыс кылааска сылдьан скарлатиналыы сылдьыбытым. Ньурба киин балыыһатыгар 40 хонук сытыаран эмтээбиттэрэ. Эмээхсин сирэйигэр ол билэр ыарыым сибикитин — «скарлатинознай бабочка» дэнэр ойууну көрбүтүм, сэҥийэтигэр үрүмэччи кынаттарын курдук. Мин иммунитеттаах буоллаҕым дии.
Ити кэмҥэ биэс сыл хонууга үлэлээбит уопуттаах геолог этим. Онон бэйэбин кытта куруутун кыра аптечкалаах сылдьар этим. Үрүксээкпиттэн стрептоцид (скарлатина курдук ыарыыга сүрүн эмп), пирамидон (кыраадыс түһэрэр) уонна фурацилин ыламмын, кырдьаҕастарбын эмтээн барбытым. Эмээхсиҥҥэ фурацилинынан хайдах күөмэй сайҕыыры сиһилии үөрэтэн баран, сорудахпын толоро айанныы турбутум.
ТЫАТААҔЫНЫ КЫТТА КӨРСҮҺҮҮ
Бу айаммар аны эһэни кытта көрсүбүтүм, ону эбэн кэпсиим. Суруналыыстар куруутун сураһар ыйытыктара “эһэни көрбүтүҥ дуо, тыатааҕыттан куттаммат этиҥ дуо?” диэн. Дьэ үтүө дьыаланы оҥорбут киһи санаам көтөҕүллэн хааман истим. Кытыл устун сытар тыа суолунан аргыый хааман иһэн, арай… ыллыгым аттыгар соторутааҕыта ааспыт эһэ суолун көрдүм…
От-мас тыытыллыбытынан сылыктаан, бу сибилигин ааспыт кыыл суола буоларын сэрэйбитим. Оннук буоллаҕына, кыыл миигин эрдэ көрдөҕө, билигин миигин кэтии турдаҕа дии санаатым. Толкуйдуу түһэн баран балаҕаҥҥа төннөр санааҕа тиийбитим. Уонча хаамыыны оҥороот, субу ааспыт сирбэр тыатааҕы баппаҕайын суолун көрбүтүм. Киһи эрэ буоллар, долгуйбутум — саам бытархай доруобунан иитиллибит, ыттахпына, кыылы кычыгылатар эрэ. Өссө толкуйдуу түһээт, уотунан куттуурга санаммытым. Биир илиибэр саалаах, иккиспэр умайа сылдьар кумааҕылаах, бытааннык эрээри тыастаахтык суолум устун инним диэки дьүккүйэ турдум. Ол быыһыгар маныыр эһэбэр ааттаһар уонна үөхсэр тыллары этэбин… Хата, сотору буолаат, кыылым арахсыбыта. Ол күн геологтарбар этэҥҥэ тиийбитим.
Кинилэр бары Ньурбалар этилэр, ити буровой баартыйаны доҕорум Кулунтарий Ноговицын салайар этэ (кэнники иккитэ судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата буолбута). Дьоммор айаным быһылааннарын кэпсээбитим, ону “сөпкө туттубуккун” диэн хайҕаабыттара, уот тула олорон, этэҥҥэ кэлбиппин бэлиэтээн үрүүмкэ көтөхтөрбүттэрэ.
Нэдиэлэ кэриҥэ сорудахпын толорон баран, төттөрү айаннаан иһэн, ыарыһахтарбар ыалдьыттаан ааспытым. Дьонум барахсаттар бэттэх кэлбиттэр этэ, миигин уруйдуу көрүстүлэр, мааны ыалдьыт буоллум. Эмээхсин алаадьылаан күндүлээбитэ, оҕонньор сып-сап Ахтараҥда нөҥүө таһаарбыта. Дьиҥэр, билигин санаатахха, наһаа “эмээхсин-оҕонньор” буолбатахтар быһыылаах эбит, саҥа биэнсийэҕэ тахсыбыт саастаах дьон быһыылаах этилэр. Оччолорго эдэрим бэрт буолан, арыый саастаахтары барыларын кырдьаҕас курдук көрөрүм эбитэ буолуо. Хомойуох иһин, Биллэх геологическай-чинчийэр баартыйа ити сиргэ никель уруудатын булбатаҕа. Мин буоллаҕына “мүччүргэннээх сырыыларбын” отчуокка киллэрбэтэҕим — соҕотох айаннааһын диэн “техника безопасности” кэһии буоллаҕа. Кэм ааһан, барыта умнуллубута. 60-с сылларга аатырбыт Амакинскай эспэдииссийэ хайдах быһыылаахтык үлэлээбитин ахтан бу суруйдаҕым.
Георгий БАЛАКШИН,
алмаас геологиятын бэтэрээнэ.