Гаврил Чириков: «Ил Дархан Дьааҥыга кэлэ сылдьыыта улахан хамсааһыны таһаарда»

Арктика биир хотугу улууһун, Дьааҥы улууһун баһылыга Гаврил Ильич Чириков баһылыгынан талыллан үлэлиэҕиттэн хас да сыл ааһа оҕуста, үгүс үлэ ыытылынна.
Кини салайар, түмэр дьоҕура оҕо сааһыттан биллибитин —  түөлбэ оҕолорун мунньан оонньуу сүрүн тэрийээччитинэн, ыстаап хамандыырынан буоларын бииргэ улааппыт дьоно билигин да истиҥник ахталлар.

edersaas.ru

1992 сыллаахха Гаврил Чириковы Адыаччы нэһилиэгин баһылыгынан туруорбуттара. Оччолорго экэнэмиичэскэй кириисис кэмэ да буоллар, сайдыы тэтимнээхтик барбыта. Эдэр салайааччы хапытаалынай тутуулары, олох-дьаһах боппуруостарын үлэ-дьаһал сиэринэн оройуонҥа киирэн быһаартаран, төрөөбүт Адыаччытыгар 2000 сылга диэри, аҕыс сыл баһылыктаабыт кэмигэр элбэх тутуу ыытыллыбыта.
«Гаврил Ильич кэлин Баатаҕайдааҕы электрическэй ыстаансыйа ситимин дириэктэринэн ананан барбытыгар нэһилиэк дьоно дьэ, кырдьык сайыспыппыт. Кэлин Дьокуускайга олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыбатын тэрилтэтигэр таһаарыылаахтык үлэлии сылдьарын истэн киэн туттарбыт. Төрөөбүт дойдуга тардыһыы диэн ураты күүстээх турук буоларын кини дойдутугар төннөн кэлбитигэр өссө күүскэ итэҕэйбиппит». — диэн кэпсииллэр.

Бэйэни салайыныыга санаалара

Арктика биир бөдөҥ улууһун баһылыга Гаврил Ильич Чириковтыын олохтоо туһунан ыйытыыттан  сэһэргэһиини саҕалаатыбыт.

– Судаарыстыбаннай Дуума ааҕыытыгар киллэриллибит­ сокуону сөптөөҕүнэн ааҕабын, өйүүбүн. Билиҥҥи сокуоҥ­ҥа бииргэ үбүлээһиҥҥэ үлэлэһэр эрэ диэн эбит буоллаҕына, саҥа сокуоҥ­ҥа ол бэйэни салайыныы чопчу эппиэтинэһигэр киирэр. Урукку олохтоох салайыныыга, урукку былаас структуратыгар да үлэлээбиппинэн, онно сыһыаран эттэххэ, туох да олуона баарын көрбөппүн диэххэ сөп.
90-с сылларга даҕаны нэhилиэк баhылыгын улуус баhылыга аныыр систиэмэтин саҕана да нэhилиэк бэйэтин үлэтин-хамнаhын, инники кэскилин сайдыытын ол саҕаттан нэhилиэк уопсай мунньаҕынан быhаарарбыт.
Ыраата барбакка эрэ, оро­йуон киинигэр киирэн туруорсаммыт, управлениеларга, отделларга көмүскээммит хапытаалынай тутуулар, күннээҕи олох-дьаһах хааччыллыытын боппуруостара үрдүттэн, миэстэтигэр чопчу быһаарыллааччылар.
Өр сыллаах уопут да көрдөрөрүнэн, саҥа со­­куон киирдэҕинэ, үбүлээһинин, бэлитиичэскэй, дьаһайыы да өттүнэн боломуочуйата эмиэ үрдүөн наада.

Тыа хаһаайыстыбата

— 2022 сылга муниципальнай бырагыраамабытынан тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоҥҥо өйөбүл оҥороммут, кыстыгы туоруурга улахан охсууну ылбатыбыт. Кэлэр өттүгэр айылҕа моһолору үөскэппэтэҕинэ, 2022-2023 сылларга ынах-сүөһү төбөтүн элбэтиигэ күүскэ үлэлэһиэхпит. Ил Дархан Айсен Николаев, бырабыыталыстыба бэрэсэдээтэлэ Андрей Тарасенко Дьааҥыга кэлэ сылдьыыларын түмүгүнэн улахан соруктар олоххо киирэллэр. Верхоянскай куоракка 120 ынах-сүөһү киирэр толору механизированнай хотон тутуутун 2023 сылга олоххо киллэриэхтээхпит. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ дьокутааттарын иннигэр тыа хаһаайыстыбатыгар болҕомтону туһаайарын туһунан эппитэ, үбүлээһинин уонна хайысхатын кэҥэтэргэ тыа хаһаайыстыбатын миниистиригэр сорудах биэрбитэ. Ол чэрчитинэн «Туймаада» АХП үлэлэһэммит Оскуолба сирин Ыыстаах учаастагар 100 төбө киирэр сайыҥҥы пиэримэтин тутаары сылдьабыт. Үсүһүнэн, дойду бэрэсидиэнэ В.В.Путин, Сахабыт сирин Ил Дархана А.С. Николаев уонна Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ бэйэ оҥорон таһаарар бородуксуйатын улаатыннарарга оҥорор өйөбүллэригэр тирэҕирэн, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн ыытыллар субсидия күрэҕэр докумуоммут бэлэмнэммитэ. Верхоянскайга Екатерина Портнягина салайааччылаах «Полюс Холода» СХПК сыаҕын саҥардыы үлэтин саҕалаан, 2023 сылга түмүктүөхтээхпит. Тыйыс айылҕалаах хоту сиргэ ынах-сүөһүнү үөрдээн биир сиргэ иитиигэ Тыа хаһаайыстыбатын салаата ыытар бырагыраамаларыгар үлэлэһэммит, Сартаҥ нэһилиэгэр тэрээһиннээх хаһаайыстыбаҕа сүүсчэкэ ынах-сүөһү киирэр биир хотону тутуохтаахпыт. Итини таһынан Ил Дархан сорудаҕынан «Якутский скот» диэн тэрилтэни кытта үлэлэһэммит, суол картатын оҥосто сылдьабыт. Ол курдук, Бабушкинскай нэһилиэк Мачах учаастагар 50 төбө саха ынаҕа киирэр хотонун тугууга сирин биэрдибит, бырайыактааһын үлэтэ ыытылла турар. Инвестор туппутун кэннэ «Якутский скот» ГБУ атыылаһан ылыахтаах. Онон Эбээн Бытантай улууһуттан саха ынаҕын аҕалан иитиэхпит, итини кытта «Сыһыы Мэйиитэ» учаастакка 50 төбө турар хотоно былааҥҥа турар.
Итини тэҥэ наукаҕа олоҕуран, биир уонна элбэх сыллаах оту ыһарга үлэбитин саҕалаатыбыт. Маны таһынан 2025 сылга диэри ынах-сүөһү, сылгы төбөтүн элбэтэргэ сыал-сорук туруорунан инники кэккэ былааннарбытын чопчулуу сылдьабыт, «Янский тип лошади» диэн селекционнай үлэбитин саҕалыахтаахпыт. Дьааҥы, саха сылгытын тэнитиигэ үлэ барар, дьон да дохуоттаныах этэ.
2021 сылга улуус дьаһалтата, Баатаҕай дьаһалтата, «Якутопторг» бииргэ үлэлээммит, 2022 сылга эргиэн-логистика киинэ үлэҕэ киириэхтээх. Кылгатан эттэххэ, хоту улуус буоламмыт, кормопроизводство базатын кэҥэтэргэ эппиэттиир киэҥ сирбит суох. Андрей Тарасенко Дьааҥыга кэлэ сылдьыытыгар бу боппуруоһу туруорсубуппутунан, кини СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр сорудах биэрэн, өйөбүлү ылан үп ылаары сылдьабыт. 2021 сыллаахха «Алгыс» ТХПК-тан Татьяна Ивановна түргэнник ситэр, бородуксуйа биэрэр дьиэ кыылын, көтөрү элбэтиигэ күрэххэ кыттан Грант ылбыта, үлэ бара турар. 2022 сылга Баатаҕайга уонна Суордаахха икки Грант өйөбүлүнэн ити үлэни ыытыахпыт.
Түргэнник бородуксуйаны биэрэр көрүҥүнэн сибиинньэ буолар. Аһылыгы, кыылы, көтөрү аҕалыыга судаарыстыбаттан тырааныспарын ороскуотугар өйөбүл көрүлүннэ.
2022 сылга Баатаҕай бөһүөлэгэр атыы-эргиэн, бородуксуйа логистикатын киинэ үлэҕэ киириэҕэ, дьиэни-уоту Арктика министиэристибэтэ сүрүннээн үлэҕэ киллэриэхтээх, улуус онно күүс-көмө буолабыт.

Олох-дьаһах хаһаайыстыбата

– Манна үтүмэн үлэ күүтэр. Уруттаан этиэхпин наада – Ил Дархан, бырабыыталыстыба, Арктика уонна ОДьКХ министиэристибэлэрин өйөбүллэрэ бааллар. Ил Дархан боротокуолугар олоҕуран,  Үҥкүр, Бала, Томтор нэһилиэнньэлэрин 100% ититиигэ холбооһун тиэхиньиичэскэй үлэтэ оҥоһуллубута. 2022 сылга үлэҕэ киириэҕэ.
Өрөспүүбүлүкэ салалтатын өйөбүлүн ыламмыт, Адыаччы нэһилиэгэр кыбартаалынай тутуллуохтаах, ОДьХ министиэристибэтиттэн өйөбүл ыллыбыт. «Тыа сирин биир кэлим сайдыыта» федеральнай бырагарааманан Адыаччы нэһилиэгин  киинтэн ититиигэ 100% холбуурга анаан, хочуолунайы бырайыактааһын сметатын докумуоннааһын үлэтэ оҥоһуллан, аны судаарыстыбаннай эспэртиисэни  бара сылдьар. Маны таһынан, өр тохтоон турбут «Озерная» хочуолун тутуута 2022 сылтан саҕаланыахтаах, 2023 сылга киириэхтээх.
Итииннэн хааччыллыбатах нэһилиэктэрбитин итиинэн хааччыйыы боппуруостарынан дьарыктанабыт. Киинтэн ититиигэ холбооһуҥҥа ситэ киирэ илик нэһилиэктэр Боруулаах, Суордаах, Элгэс, Табалаах нэһилиэктэрин дьаһалталарын кытары бииргэ үлэлэһэбит. Ол курдук, Хайыһардаахха нэһилиэнньэни бүтүннүү хаччыйар 5 Мвт кыамталаах хочуолунай дьиэтэ тутулунна, 2023 сылга модернизация инвестиционнай бырагарааматын суотугар ОДьХ министиэристибэтиттэн сүрүн уонна көмө тэрил туруоруллуохтаах.
Эмиэ биир сүрүн сорукпутунан Баатаҕай нэһилиэнньэтин ыраас иһэр уунан хааччыйарга «Ыраас уу» федеральнай бырагарааманан бырайыак оҥорторбуппут. 2023 сыл үбүлээһинигэр федеральнай таһымҥа таһаарыахтаахпыт. Итини таһынай Верхоянскай куоракка уонна Адыаччы нэһилиэгэр ууну ыраастыыр модульнай ыстаансыйалары атыылаһан турабыт, быйыл сайын үлэлэтиэхпит диэн былааннаахпыт. Бу пилотнай бырайыактар сөптөөх буоллахтарына, сыл ахсын атын нэһилиэктэрбитигэр туруорар былааннаахпыт.
Оттугунан хааччыйыы 2021-2022 с. кыстыкка оройуоҥҥа толору кэлэн турар. Чоҕу, оттугу тиэйии хантараахтара түһэриллэн тураллар. Хочуонунайдарга, дизельнэй ыстаансыйаларга ирдэбилбитигэр тиийэр авиационнай кэрэһииммит, дизель-оттукпут барыта баар.
Эбэн этэр буоллахха, Баатаҕай нэһилиэгин ыраас уунан хааччыйыыга сир баайын хостуур тэрилтэлэри кытта үлэлэһэммит ууну ыраастаан, ситиминэн тиэрдэр ыстаансыйа тутуутун ыытыы үлэтэ саҕаланыахтаах.
Манна даҕатан эттэххэ, РосГидро уонна Ил Дархан сөбүлэҥ түһэрсиилэринэн Хотугу эргимтэҕэ сытар локальнай энэргиэтикэ, ол аата туспа турар ыстаансыйалаах нэһилиэнньэлээх пууннарга эулахан модернизация буолуохтаах. Ол хайысхатынан Табалаах нэһилиэгэр гибриднэй энергоустановка тутуоруллубута.

Технология — инники сайдыыбыт муостата

— Оройуоҥҥа үлэлии турар федеральнай бырагарааманан Баатаҕай, Верхоянскай куорат, Табалаах оскуолаларыгар аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир толору хааччыллыылаах, биология, химия, физика кэбиниэттэрдээх «Точка Роста» научнай кииннэр арылыннылар. 2022 сылга өссө Адыачы, Үөттээх уонна Эҥэ оскуолаларыгар  «Үөрэх сыыппаралаах эйгэтэ» арыллара былааннанар. Маны кытта Элгэс, Адыаччы, Сартаҥ, Арыылаах, Боронук оскуолаларыгар «Точка Роста» кииннэрэ арыллыахтаахтар. 2021 сылга «Дьааҥы оройуона» МТ уонна «АрктикТелеком» АО инвестиционнай бырайыактары олоххо киллэриигэ сөбүлэҥ түһэрсиитинэн, интэриниэт локальнай ситимэ киирдэ. СӨ «Технокарк» ГАУ салалтатын кытта сөбүлэҥ түһэрсиитинэн улуус киинигэр Баатаҕай бөһүөлэгэр IT-киин үлэҕэ киирдэ.

Социальнай эбийиэктэр

— Үөрэҕирии тэрилтэлэригэр социальнай эбийиэктэрбит эргэрэн кыһалҕалар бааллар. Хоту дойду тыйыс кыһыннарын сөптөөхтүк туоруурга оҕо тэрилтэлэригэр температурнай эрэсэмиимнэри тутууга өрөмүөннэр ыытыллаллар. Кэнники сылларга үөрэҕирии салалтатын көмөтүнэн федеральнай, эрэгийиэннээҕи бырагарааммаларга кыттаммыт, кылаастарга, тырааныспарга тиийэ өрө тардынныбыт.
Биир сүрүн боппуруоспутунан уонунан сылларга тохтоон турбут Сайдыы оскуолатын тутуута буолар. Оскуола-саад тутуута бастакы кыбаарталга саҕаланыаҕа – күрэх биллэриллиэҕэ, бырайыага оҥоһуллан бүтэн үс сыллаах бүссүөккэ киирэн турар. Бастатан туран, бырабыыталыстыба бэрэсэдээтэлин урукку солбуйааччыта Денис Георгиевич Белозеровка  махтаныахпын баҕарабын. Кини эппит тылын толорон, бу тутуу үлэтин бастакы олугун охсон барбыта. Бырабыыталыстыба, Ил Дархан өйөбүлүнэн 2022 сылга саҕаланан 2024 сылга киириэхтээх. Маны тэҥэ Баатаҕайга өр сылларга быраҕыллан турбут 140 миэстэлээх оҕо саадын тутуу үлэтэ саҕаланан, 2023 сылга бүтүөхтээх. Өссө биир эбийиэкпит — Адыаччы нэһилиэгэр 120/75 миэстэлээх оскуола-саадын тутууга эрэгийиэннээҕи күрэҕи ааһан, Арассыыйаҕа күрэххэ кытта сылдьабыт. Баатаҕайга тутуллуохтаах успуорт комплекса эспэртиисэни  бара сылдьар. Эмиэ биир ситиһиибит — Ил Дархан өйөөһүнүнэн, быйыл култуура эйгэтигэр «Үтүө дьыала» национальнай бырайыагынан Суордаах нэһилиэгэр МФЦ култуура киинин тутуута саҕаланыаҕа.
2021 сылга Баатаҕай бөһүөлэгэр 44 уонна 15 кыбартыыралаах дьиэлэри бириэмэтигэр туттаран киллэрдибит. 2021 cылга көрүллүбүт лимиити толору туһанаммыт, министиэристибэттэн өйөбүл ыламмыт үбүлээһинин ситиһэн, эдэр исписэлиистэргэ 6 кыбартыыралаах дьиэ, тулаайах оҕолорго анаан 8 кыбартыыралаах дьиэни тутууга үлэ барда. Баатаҕай бөһүөлэгэр 30 кыбартыыралаах дьиэ сыбаайатын көҥдөйүн бүтэрдибит уонна Верхоянскай куоракка 24 кыбартыыралаах дьиэ тутуутун саҕалаатыбыт, аны күһүн үлэҕэ киллэртиэхтээхпит. Кэлэр сылга онон 54 ыалы дьиэлиэхпит диэн бигэ эрэллээхпит.

Бырамыысыланнас

— Кэлиҥҥи 5-6 сылтан бэттэх хайа бырамыысыланнаһа эргиллэн эрэр. Улууспут соҕуруу уһугар —  Барылас нэһилиэгин сиригэр-уотугар 10-ча туонна саппаастаах үрүҥ көмүс уонна 4 тыһыынча туонна сибиниэс булкаһыктара «Прогноз» сиригэр көстөн тураллар. Бу сир баайын хостооһун көҥүлүн Санкт-Петербургдааҕы «Полиметалл» хампаанньа ылан, чинчийии үлэтин ыытан,  улахан былааннаах үлэлэр олоххо киирэн эрэллэр. Манна сир баайын хостооһун 40-ча сыл ыытыллара сылыктанарынан, 600 киһи олорор баахта бөһүөлэгэ, хайаны байытар собуот, инфрастракструктуралар тутуллан эрэллэр. Олохтоох дьону үлэнэн хааччыйыы, оройуоҥҥа социальнай-экэнэмиичэскэй хайысха эйгэтигэр, хайа бырамыысаланнаһын идэтигэр олохтоох ыччат үөрэнэригэр көмө оҥоруу уо.д.а. хамсааһыннарга оройуону кытта бииргэ үлэлэһэр.
Түргэн интэриниэт ВОЛС аныгы олох ирдэбилэ. Бу волоконнай-оптическай сибээс ситимин (линията) бырайыагынан 2024 сылга диэри Арктика кииннэригэр тутуллара былааннанар. 2021 cыллаахха “Дьааны оройуона” муниципальнай тэриллии уонна АО «АрктикТелеком» интэриниэт локальнай ситимин Баатаҕайга тардыыга инвестиционнай бырайыакка бииргэ үлэлээһиҥҥэ сөбүлэҥ түһэрсибиттэрэ, билигин үбүлээһини булуу боппуруоһа быһаарылла сылдьар.

Доруобуйа харыстабыла

— 2021 сылга Ил Дархан өйөөһүнүнэн улууспут киинигэр аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир элбэх тэриллээх саҥа балыыһа комплекса тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Ил Дархан Айсен Николаев  улуус туруорсуутунан, Камаз вездеходнай базатынан көһө сылдьар мэдиссиинискэй тэриллэрдээх массыына ананна. Ону таһынан, дьаһалта уонна киин балыыһа сөптөөх туруоруллар миэстэтин бэлэмнээтэхпитинэ, МРТ тэрилин биэрэргэ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр дьаһал бэрилиннэ. Ыраах хоту улуустан доруобуйаны көрдөрө Дьокуускайга айанныырга үгүс кыһалҕалар бааллар, онон көмпүүтэр томографията анаммыта бүтүн улуус бар дьонун улахан үөрүүтүнэн буолла.
Ил Дархан Дьааҥыга кэлэ сылдьыыта улахан хамсааһыны оҥордо, туһааннаах дьаһалларга илии баттаан, туруоруллубут сорудахтары толорууга биэрбит дьаһалларынан элбэх үлэ ыытылынна. Бу дьаһалларга олоҕуран, Эҥэ нэһилиэгэр быраас амбулаторнай пууна 2022 сылга үлэҕэ киирэрэ былааннанар. Маны таһынан Элгэс нэһилиэгэр ФАП уонна Сайдыы нэһилиэгэр быраас амбулаторията тутуллуохтаахтар. 2025 сылга диэри улууска 11доруобуйа харыстабылын дьиэтэ саҥардыллан үлэҕэ киириэхтээх.

Инники былааннар

— Дойду Бэрэсидиэнэ Владимир Путин быйылгы сылы Арассыыйа норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэтин үйэтитиигэ анаабыта суолтата дириҥ уонна кэскиллээх. Ил Дархаммыт Сахабыт сиригэр Ийэ сылын биллэриитэ хас биирдиибитин долгутта. Мин уон оҕолоох улахан дьиэ-кэргэн сэттэ уолаттарыттан биирдэстэрэ буоларбынан, элбэх оҕону киһи гынан иитэн таһаарарга  уонна дьиэ-кэргэн, уопсастыба эйгэтигэр ийэ оруола улаханын билэбин.
Маны тэҥэ, Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын бэлиэтиир сүҥкэн элбэх тэрээһиннэр саҕаланнылар. Дьааҥы улууһа бу биир үйэ иһигэр үлэлээн, олорон ааспыт дьонун, дойду дириҥ устуоруйатын кэпсиир, бэлиэтиир улуу тэрээһиҥҥэ кыттабыт. Кулун тутар 25 күнүттэн саҕалаан, Дьокуускайга Ем. Ярославскай аатынан мусуойга Дьааҥы күннэрин ыытыахтаахпыт. Чаҕылхай дьоммут ааттарын үйэтитэргэ болҕомтобутун уурабыт. Георгий Семенович Ефимов муус устар 10 күнүгэр 130 сааһын бэлиэтээри сылдьабыт. Кини олорон ааспыт олоҕун, үлэтин сырдатыыга, аатын үйэтитиигэ научнай кэмпэриэнсийэ ыытыллыаҕа. Ону тэҥэ Дьааҥыттан тахсыбыт чаҕылхай дьоммут: учуонай, этнограф Никита Семенович Горохов уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл Афанасий Иннокеньевич Новгородов, Новгородовтар, Ефимовтар ааттарын үйэтитэргэ «Дьааҥы чулуу уолаттара» диэн киэҥ кэпсэтиилээх «төгүрүк остуоллары» тэҥэ,  кинигэлэр сүрэхтэниилэрэ ыытыллыахтара. Дьааҥы оройуона төрүт култуурабытын үйэтитиигэ сүрүн болҕомтотун уурабыт. Биллиилээх фольклорист Андрей Андреевич Саввин 1939-1940 сылларга Хотугу эспэдииссийэнэн Дьааҥыга тиийэ кэлэ сылдьыбытын устуоруйа чахчылара кэрэһэлииллэр. А.А. Саввин үлэлэрин туһунан кинигэ күн сирин көрүүтэ саха култууратыгар улахан бэлэҕинэн буолуоҕа.
Саха АССР 100 сылын уонна Ийэ сылын бэлиэтиир ытык сылынан Сахабыт сирин бар дьонун истиҥник эҕэрдэлиибин!

— Гаврил Ильич, үтүмэн үлэҕиттэн быыс булан, сиһилии кэпсээниҥ иһин махтал!

Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

Хаартыскалар: Дьааҥы дьаһалтатын архыыбыттан