РФ Судаарыстыбаннай Дууматын дьокутаата Галина Данчикова “Якутия” хаһыакка Арассыыйа парламенын бүтэһик сессиятын түмүктэрин уонна Хоту дойду олохтоохторун туһугар ылыныллыбыт сүрүн сокуоннар тустарынан кэпсээтэ.
— Галина Иннокентьевна, кэпсэтиибитин Кремльгэ көрсүһүүттэн саҕалыахха. Арассыыйа бэрэсидьиэнэ туох туһунан эттэ уонна, эн санааҕар, бэлиэ суолталаах тугуй?
— Туох-ханнык иннинэ, Судаарыстыбаннай Дуума үлэтин түмүктэринэн аан бастаан буолбут көрсүһүү. Манна дьокутааттар куорпустара, бары баартыйалар фракциялара кыттыбыттара. Бэрэсидьиэн парламентарийдарга көдьүүстээх уонна судургута суох усулуобуйаҕа ыытыллыбыт үрдүк эппиэтинэстээх үлэлэрин иһин махтаммыта. Сэттис ыҥырыы дьокутааттара РФ Бырабыыталыстыбатын, уопсастыбаннай холбоһуктары, эспиэрдэр түмсүүлэрин, Бэрэсидьиэн, Федерация Сэбиэтин дьаһалталарын кытта ыллыктаах уонна түмүктээх кэпсэтиилэри ыыппыттара бэлиэтэммитэ.
Судаарыстыба баһылыга Дуума, бары фракциялар ыарахаттары туоратыыга уонна Арассыыйа сайдыытын саҥа түһүмэҕэр туһуламмыт түмсүүлээх үлэлэрин бэлиэтээбитэ. Бу дойдубут дьонун-сэргэтин бырааптарын уонна мэктиэлээһиннэри үрдэтэр саҥардыллыбыт Төрүт Сокуону, экэниэмикэни өйөөһүнү, социальнай эйгэни, дьиэ кэргэни, ийэ буолууну, оҕо сааһы, дойду сокуону оҥорор үрдүкү уорганыгар буолаары турар быыбардары кытта сибээстээх. Владимир Путин быыбардар чиэһинэй, дьэҥкэ, чопчу буолуохтаахтар диэтэ. Маныаха дьокутаакка хандьыдааттар туолбат эрэннэриилэри биэриэ суохтаахтар диэн бэрэсидьиэн сэрэттэ.
— Галина Иннокентьевна, Эн көннөрү дьокутаат буолбатаххын, эн судаарыстыба үбүн-харчытын үллэрэр эрэ буолбакка, итилэри көдьүүстээхтик туһаныыны хонтуруоллуур Дуума бүддьүөккэ уонна нолуоктарга тутаах кэмитиэтин чилиэнэҕин. Хамсык кэмигэр Кэмитиэт хайдах үлэлээтэ?
— Суһаллык! Нолуок уонна бүддьүөт тиһигин тупсаран, кэмитиэт үөскээбит балаһыанньанан кыһалҕаларга (ыҥырыыларга) чопчу боппуруостары быһаарбыта.
Федеральнай бүддьүөт туһунан биэс сокуон уонна бүддьүөккэ аҕыс көннөрүүлэрдээх сокуон бэлэмнэнэн, ылыныллыбыта. 2021 сыл муус устардааҕы Бэрэсидьиэн Анал этиитин ылар буоллахха, судаарыстыба баһылыгын туһаайыытын кэнниттэн ый устата дойду сайдыытын социальнай бырагыраамата торумнаммыта, ити олох таһымын үрдэтиигэ анаммыт сүүһүнэн миллиард солкуобайынан сыаналанар.
Үп оҕолоох ыаллары, ийэ буолууну уонна оҕо сааһы өйүүргэ ыытыллар. Маныаха дьадайыыны утары охсуһууга, гражданнар дохуоттарын үрдэтиигэ, үлэ миэстэлэрин тэрийиигэ, эрэгийиэннэргэ көмөҕө109 сокуон ылыныллыбыта. Холобура, субъектары өйүүргэ саҥа инструмент – инфраструктураҕа бүддьүөт кирэдьииттэрэ олохтоммута. Судаарыстыба баһылыга 2023 сыл бүтүөр диэри бу сыалга 500 миллиартан кырата суох солкуобайы ыытар соругу туруорбута.
Эрэгийиэннэр массыына суолларын тутар уонна тупсаран оҥорор, дьиэ-уот хомунаалынай хаһаайыстыбатын, уопсастыбаннай тырааныспары саҥардар кыахтаныахтара, үбү-харчыны сири-уоту кэлимсэ сайыннарыыга уонна туризм индустриятын эбийиэктэрин тэрийиигэ туһаныахтара.
— Галина Иннокентьевна, сис кэмитиэт үлэтин-хамнаһын туһунан кэпсээтиҥ. Саха сириттэн дьокутаат быһыытынан тугу үлэлээтиҥ?
— Судаарыстыбаннай Дуумаҕа кэлэрбэр быраап хонуутун чэрчитинэн сокуон бырайыактарынан кинилэр үлэлэрин түмэр туһуттан, Ил Түмэн сокуону оҥорооччуларын, былаас ситэриилээх уорганнарын, муниципальнай тэриллиилэри, уопсастыбаннай тэрилтэлэри кытта ыкса бииргэ үлэлиир соругу бэйэм иннибэр туруорбутум.
Холбоһуктаах үлэ холобурдарыттан биирдэстэринэн “тэйиччиттэн олорон үлэ” туһунан федеральнай сокуон буолла, манна Саха сиригэр сыһыаннаах бары уратылар учуоттаммыттара. Сокуон барылын министиэристибэлэри, биэдэмистибэлэри, идэлээх сойуустары уонна кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэри кытта киэҥник дьүүллэспиппит.
Уһук Илиҥҥи чэпчэтиилээх ипэтиэкэ туһунан сокуон барылларын бииргэ чочуйбуппут, ити, хомойуох иһин, сорох тэрээһин боппуруостар сиппэтэхтэриттэн, тыа сирин ипэтиэкэтин курдук, бүгүн өрөспүүбүлүкэ бары оройуоннарыгар баар буолбатах. Дьиҥэ, итиннэ наадыйыы улахан, ол туһунан дьон көрсүһүүлэргэ ыйыталлар, холобура, Алдан, Ленскэй оройуоннарыгар.
Биһиги туруорсуубут көмөтүнэн Арассыыйа хотугу эрэгийиэннэригэр сокуон таһымынан олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар тэрилтэлэр оннунан хааллылар – эми-тому, сылааһы тиэрдэллэр, үөрэнээччилэргэ куттал суох буолуутун хааччыйан, оптуобуһунан таһаллар. Барыс туһугар үлэлиир кэтэх хампаанньалар бу өҥөлөр иһин эппиэтинэһи сүгэллэрэ буоллар, дьэ, хайдах буолуо этэй?
Быыбардааччылары кытта көрсүһүүлэр түмүктэринэн 20 тахса бырыһыан сокуон киллэриллэр диэн этиэхпин баҕарабын. Бу туһунан Госдуума спикерэ Вячеслав Володин түмүктэри таһаарарыгар эппитэ.
Өрөспүүбүлүкэҕэ Арктика олохтоохторун көҕүлээһиннэринэн бэйэ сииригэр эрэ (любительскай) балыктааһын туһунан сокуоҥҥа уларытыылар киллэрилиннилэр, онон билигин балыгы бэйэ туһаныытыгар илиминэн туттарыахха сөп.
Саха сирин олохтоохторун туруорсууларынан “Арассыыйа почтата” былаас уорганнарын кытта сөбүлэспэккэ эрэ тэйиччи сытар сирдэргэ почта салааларын сабар кыаҕа суох.
Идэлээх сойуустары уонна дьону кытта көрсүһүүлэргэ үгүстүк Хоту дойдуга үөрэх, доруобуйа харыстабылын эйгэлэригэр исписэлиистэр тиийбэттэрин туһунан боппуруостар көтөҕүллүбүттэрэ. Бу кыһалҕа Саха сиригэр эрэ буолбакка, киинтэн тэйиччи сытар атын эрэгийиэннэргэ эмиэ дьүүллэһиллибитэ. Уһук Илиҥҥэ каадырдары тардыыга судаарыстыба баһылыга “Земский доктор” уонна “Земский учитель” госбырагыраамаларынан төлөбүрдэри икки бүк улаатыннарар туһунан быһаарыы ылыммыта. Госдуума дьокутааттара бу төлөбүрдэргэ НДФЛ олохтообот туһунан сокуон ылыммыттара.
Онон быйыл өрөспүүбүлүкэ 16 учуутала, кинилэртэн Арктика оройуоннарыгар үлэлиир 11 учуутал 2-лии мөлүйүөн солкуобайы ылыахтара.
110 бырааска уонна биэлсэргэ төлүүргэ 247 мөл солкуобай көрүлүннэ. Бу госбырагыраама федеральнай бүддьүөттэн — 92%, өрөспүүбүлүкэттэн – 8% үбүлэнэр.
Сэттис ыҥырыылаах Госдуума үлэтигэр сытыы боппуруостартан биирдэстэринэн өлүүлэһэн туттарыыга албыннаппыт дьоҥҥо көмө этэ. Бу кыһалҕа Саха сиригэр олус уһуннук быһаарыллыбатаҕа. Мин албыннаппыт дьону кытта элбэхтик көрсүбүтүм, бу боппуруоһу быһаарыы ылыллыбыт сис кэмитиэтигэр дьүүллэспитим.
Өлүүлэһэн тутуу кыттыылаахтарын бырааптарын көмүскээһиҥҥэ кэккэ федеральнай сокуоннар ылыныллыбыттара. Дириҥ кыһалҕаны быһаарыыга дьиэ-уот эйгэтин сайыннарар үп института – ДОМ.РФ чөлүгэр түһэриллибитэ. Кини филиаллара – Өлүүлэһэн тутууга албыннаппыттар пуондалара бары эрэгийиэннэргэ тэриллибиттэрэ. Саха сирэ кыһалҕалаах дьиэ-уот эбийиэктэрин тутууларын ситэриигэ үбүлээһини биир бастакынан ылбыт эрэгийиэн буолар.
Кэтэх олорор дьиэлэри (ИЖС) тутууну көҕүлүүргэ Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньаҕын кытта өрөспүүбүлүкэ ДОМ.РФ чэпчэтиилээх бырагырааматыгар кыттарын туһунан боппуруоһу туруорсабыт.
Хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ олорор дьиэтэ кутталы үөскэтиэ суохтаах. Ол иһин Саха сиригэр олус улахан иэннээх саахалланар туруктаах дьиэттэн көһөрүү сытыы тиэмэнэн буолар. Маны быһаарыыны өрөспүүбүлүкэ бары оройуоннарыгар кэтэһэллэр, ордук Алдан оройуонугар. Олохтоохтор үгүс ахсааннаах туруорсууларынан РФ Дьиэ-уот Кодексатын 32 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан мин сокуон барылын бэлэмнээбитим. 2020 сылга үлэҕэ киирэн баран, бу саахалланар дьиэ иһин харчынан толуйууну эрэ көрөр.
2019 сыл ахсынньытыгар олорор соҕотох дьиэтэ саахалланар туруктаах буоллаҕына, көһөрүү бырагырааматынан саҥаны биэрэр туһунан боппуруоһу туруорабыт. Арассыыйа Тутууга министиэристибэтэ өйүүр сокуон барыла РФ Бырабыыталыстыбатыгар сөбүлэһиини ааһар.
Бары таһымнаах сокуону оҥорор уонна ситэриилээх былаас уорганнарын кытта ыкса үлэлээһин өрөспүүбүлүкэ федеральнай бырагыраамаларга уонна нацбырайыактарга толору кээмэйинэн кыттарыгар көмөлөстө. Саха сирин үбүлээһин уопсай кээмэйэ 2021 сылга 87 млрд солкуобайга тэҥнэһэр. Үп-харчы тырааныспар комплексын инфраструктуратын эбийиэктэрин, оскуолалары, дьыссааттары, Онкокиини, поликлиникалары, балыыһалары тутууга уонна тупсарыыга, санавиацияҕа, саахалланар туруктаах дьиэттэн көһөрүүгэ барыаҕа.
Судаарыстыба баһылыгын сорудаҕынан дойдуга гаастааһын уонна гааһынан хааччыйыы социальнай уонна экэниэмикэ өттүнэн көдьүүстээх тиһигэ олоххо киирэр. Бүгүн Саха сиригэр стартегическай суолталаах эбийиэги – Кыһыл Сыыр магистральнай гаас утаҕын, 84 км түмүктээһин туһунан боппуруос былаас федеральнай уорганнарын кытта быһаарыллар, бу өрөспүүбүлүкэ киин энергооройуонун гааһынан бигэтик хааччыллыытын үрдэтиэҕэ.
Бу 2022 сылга 100 сылын бэлиэтиир эрэгийиэн социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар дьоһун көмө буолуоҕа.
— Галина Иннокентьевна, праймеризка кыайаҥҥын балаҕан ыйыгар ыытыллыахтаах ахсыс ыҥырыылаах Судаарыстыбананй Дуума быыбарыгар “Биир ньыгыл Арассыыйа” испииһэгэр киирдиҥ.
Үлэлии сылдьар дьокутаат быһыытынан сокуон саҥа барылларынан салгыы үлэлиигин дуо? Ханныктарый?
— Сессия түмүктэммитин кэннэ Госдуума Сүрүннүүр сэбиэтигэр уонна “Биир ньыгыл Арассыыйа” фракцияҕа мин бэлэмнээбит икки көҕүлээһиним эспиэртэртэн түмүк ылыыга ыытылынна. Бастакытыгар “Сир баайын туһунан” ФС уларытыылары киллэрии туһунан, манна сир баайын туһанааччы үлэлиир сирин-уотун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар булгуччу кыттыыта сурулунна.
Иккискэ – сир баайын туһанааччылар тулалыыр эйгэни харыстааһын ирдэбиллэрин тутуһууларын туһунан, итилэри лицензияҕа суруйуллуохтаах.
Сокуону оҥорууга билигин үлэлиир 30 тахса сытыы тиэмэ уонна сокуон барыла баар. Ол курдук, нолуок уонна биэнсийэ сокуонун тупсарыы, хоту сири-уоту сайыннарыы, кыайан хаампат дьону өйөөһүн, хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар, дьиэ табатын иитии, тырааныспарынан сырыыны тупсарыы уонна да атын быыбардааччылар туруорсар боппуруостара.
— СМИ-гэ уонна Интэриниэт ресурсаларыгар хотугу коэффициеннэри суох оҥорор туһунан этэллэр. Бу төһө кырдьыгый?
— Судаарыстыбаннай Дуумаҕа маннык көҕүлээһиннэр уонна сокуон барыллара киирбэтэхтэрэ.
Арааһа, долгуйуу төрүөтүнэн 2019 сылга РФ Бырабыыталыстыбатын уурааҕын бырайыага буоллаҕа. Ол курдук, сүрүннүүр гильотинынан ааттанар Уһук Хоту дойду оройуоннарыгар уонна киниэхэ тэҥнэммит сирдэр-уоттар кэрискэлэрин хаттаан көрүү. Атыннык эттэххэ, Сэбиэскэй кэмҥэ ылыныллыбыт сокуон аакталарын инвентаризациялааһыны ыытыы, олор олус элбэхтэр, онон бу докумуоннары билиҥҥи балаһыанньаҕа сөп түбэһиннэриэххэ наада.
Саха сирэ бу докумуоҥҥа Уһук Хоту дойду оройуоннарыгар сыһыарыллыбыт. Ол да буоллар, мин РФ Экэниэмикэни сайыннарыыга министиэристибэтиттэн боппуруоһунан үлэлээһин ханнык кэрдиискэ сылдьарын, бу уураах таҕыстаҕына тугу күүтэрбитин уонна эрэгийиэннэри кытта хайдах сөбүлэһиннэрэллэрин туһунан ыйыталаспытым.
—Кэпсээниҥ иһин махтанабыт! Үлэҕэр ситиһиилэри!
Мария Дашина
Хаартыска: Yakutia-Daily.ru