Бүгүн Сэбиэскэй Сойуус биир муҥутуур өрөгөйүгэр – куосумаска бастакы көтүүгэ кыттыгастаах Саха сирин өссө биир одьунаас уолун туһунан билиһиннэрэбит. Александр Григорьевич Тимофеев туох өҥөтүн иһин “ССРС бочуоттаах радиһа” буолбутай? Юрий Гагарин аатырбыт көтүүтүгэр туох сыһыаннааҕый? Дьэ, кэпсээтэхпит буоллун.
РАДИСТ САША
Билигин киһи аймах сайдыытын муҥутуур ситиһиилэриттэн биирдэстэринэн интэриниэт буолбут эбит буоллаҕына, 20-с үйэ маҥнайгы аҥаарыгар, туох да саарбаҕа суох, наука инники кирбиитинэн араадьыйа долгуннара, араадьыйа сибээһэ буолбута. Тыһыынчанан эдэр уолаттар үлүһүйэн туран араадьыйа дьыалатынан дьарыктаналлара, радиоаппаратуура оҥоруутугар, ыраах сиртэн сигнал хабарга күрэхтэһэллэрэ.
1933 сыллаахха төрөөбүт Александр Тимофеев оннук араадьыйанан үлүһүйбүт сэбиэскэй оҕолортон биирдэстэрэ буолбута. Таптыыр дьарыга көннөрү үлүһүйүүттэн идэтэ буолбута, оскуоланы бүтэрэн баран Ленинградтааҕы Бонч-Бруевич аатынан электро-тиэхиньиичэскэй институкка туттарсан киирбитэ.
1958 сыллаахха бу үөрэҕин туйгуннар истэригэр бүтэрэн, Саха сиригэр улахан исписэлиис буолан кэлбит уонна Дьокуускайга Намсыыр суолун диэки турбут “Выделенный” диэн араадьыйа ыстаансыйатыгар инженер быһыытынан үлэҕэ киирбит. Үлэ киниискэтинэн сылыктаатахха, үлэтин эмиэ туйгуннук толорор киһи эбит – 15-30 солкуобай кээмэйдээх бириэмийэлэри хас даҕаны “рационализатарскай тупсарыылар” иһин ылбыта көстөр. Онтон 1961 сыллаахха сибээс сыаҕын салайааччытынан анаммыт.
ГАГАРИНЫ КЫТТА МАҤНАЙГЫ СИБЭЭС
Александр Григорьевич үлэтин киниискэтигэр 1961 сыллаахха бэс ыйын 30 күнүгэр маннык махтал сурук киллэриллибит: “Сэбиэскэй киһи куосумас куйаарыгар “Восток” спутник-хараабылынан маҥнайгы көтүүтүн ситиһиилээхтик арыаллааһын иһин”. Дьон этэринэн, бу махталы Александр Григорьевич 1961 сыл муус устар 12 күнүгэр “Восток” хараабыл позывнойдарын (аатырбыт “Кедр” позывной!) маҥнайгынан тутан, куосумаска тиийбит маҥнайгы киһини кытта сибээс олохтообутун иһин ылбыт. Бүтүн Сойуус үрдүнэн тыһыынчанан ыстаансыйалар бу сибээһи олохтуу сатаабыттарыттан, маҥнайгыларынан Саха сиринээҕи араадьыйа ыстаансыйатын үлэһиттэрэ буолбуттар. Билигин кэлэн хайдах быһыылаахтык ити үлэ ыытыллыбытын этэр уустук, ол да кэмҥэ, билигин даҕаны ити үлэ байыаннай кистэлэҥҥэ киирсэр тэрээһин буоллаҕа буолуо. Бу диэн эттэххэ, ити ситиһии туһунан ол кэмнээҕи хаһыаттарга суруллубатах, киэҥник тарҕамматах. Ол эрэн, киниискэҕэ сурук суоруллубат туоһу буолар.
Александр Тимофеев олус сэмэй майгылаах киһи эбитэ үһү, ити ситиһиитин туһунан бэйэтэ даҕаны улаханнык дьоҥҥо кэпсээбэтэх. Тимофеев аймаҕа Мария Петровна Евсеева кэпсииринэн, арай 1965 сыллаахха “ССРС бочуоттаах радиһа” бэлиэнэн наҕараадаламмытыгар, туох иһин кэлбит наҕараада буоларын дьонугар кэпсээбит.
“БОЧУОТТААХ РАДИСТ” БЭЛИЭ ТУҺУНАН
“ССРС бочуоттаах радиһа” мээнэ бэриллибэт, аҕыйах киһи тиксибит наҕараадата. 1945 сыллаахха ыам ыйын 2 күнүгэр ССРС Норуодунай Комиссардарын Сэбиэтин ыйааҕынан тэриллибит бочуоттаах бэлиэ. Бу бэлиэнэн араадьыйа сайдыытыгар улахан кылаат иһин наука уонна сибээс үлэһиттэрэ, оҥорон таһаарар тэрилтэлэр, араадьыйанан биэриини тэрийээччилэр наҕараадаланар этилэр. 1946 сыллаахха маҥнайгы наҕараадаламмыттарынан аатырбыт Хотугу Муустаах муораҕа дрейфтээбит “Челюскин” хараабыл радиһа Эрнст Кренкель уонна аатырбыт учуонай Семен Хайкин буолбуттара. Онон, 1965 сыллаахха Александр Тимофеев бу бэлиэни туппута Саха сирин биир бэлиэ ситиһиитэ буолар.
ДОЙДУТУГАР ЫТЫКТАБЫЛ
Александр Григорьевич, хомойуох иһин, 34 эрэ сааһын туолан баран, күн сириттэн барбыт. Аймахтара кэпсииллэринэн, улахан сааһыт киһи эбит. Оннооҕор Ленинградка үөрэнэ барарыгар саатын илдьэ баран, ол дойду күөллэригэр кустуур эбит. Ол сылдьан биирдэ күүскэ тымныйан, ойоҕостотон, тыҥа ыарыытыгар ылларбыт. Онтуката кэнники бэргээн, эдэр сылдьан өлөөхтөөбүт.
1968 сыллаахха төрөөбүт дойдутугар Ньурба Маалыкайыгар кинини ытыктаан бюст туруоруллубута. Кэнники ити бюст нэһилиэк мусуойугар көһөрүллүбүтэ.
Егор Карпов.
(Ыстатыйа «Саха сирэ» хаһыат 2021 сыл муус устардааҕы нүөмэригэр бэчээттэммитэ).
Хаартыскалар http://nmdnutkina.ru саайтан.