Маннык ис хоһоонноох сурук эрэдээксийэ почтатыгар киирдэ. Бу сурук ааптара, Үөһээ Бүлүү олохтооҕо Мария ТИХОНОВА билиҥҥи олохпутугар чахчы баар уонна улахан суолталаах боппуруоһу көтөхпүт. Хомойуох иһин, бу көстүү улахан куораттарга эрэ буолбакка, тыа сирдэригэр, ыраах сытар нэһилиэктэргэ эмиэ бэлиэтэнэр. Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
«Үтүө күнүнэн, «Саха сирэ» хаһыат үлэһиттэрэ. Мин биир боппуруоска эһиги болҕомтоҕутун тардыахпын баҕарабын. Бу тиэмэни урут суруйан тураҕыт. Ол эрэн, элбэхтик кэпсэтэр туһаттан атыны аҕалыа суоҕа диэн санааттан эһиэхэ суруйабын. Мин улуус биир кыра нэһилиэгэр олоробун. Түөрт оҕолоохпут. Кэргэмминээн иккиэн үлэлиибит. Дьиэбитигэр бары бииргэ киэһэ эрэ мустарбыт кэриэтэ. Оҕолор оскуолаттан утуу-субуу кэлэллэр. Күнүс тугу гыналларын кыайан хонтуруоллаабаппыт. Биирдэ эмэ ыксалынан киирэн таҕыстахпына, хосторугар суотабай төлөпүөннэрин тутан эбэтэр көмпүүтэргэ умса түһэн баран олорор буолаллар. Ийэбит кэллэ диэн улаханнык наадыйбат да курдук буоллулар. Хата биирдэ эмэ аһыахтарын баҕаралларын туһунан этэллэр. Киэһэ аҕабыт үлэтиттэн сылайан аҕай кэлэр. Мин арыый эрдэ кэлэн киэһээҥи аспын буһарабын. Аһылыкка оҕолорбун ыҥырдахпына, ким да тута сүүрэн кэлбэт. Били аччыктаабыттара ханна да суох курдук. Кэлэн абыраатахтарына, киһилии кэпсэппэттэр, аат эрэ харата эппиэттииллэр, бүргэс үрдүгэр олорор курдуктар. Болҕомтолоро барыта – быстах кэмҥэ хаалларбыт төлөпүөннэригэр. Тугу эмэ ыйыттахха, өссө соһуйаллар. Аҕалара ыксаан, ардыгар чугас олорор уолун кэтэххэ сырбатар. Оччоҕо эрэ бэттэх кэлбит курдук буолаллар. Онтон устунан кыыһырсан, өсөһөн да туруохтарын сөп курдук балаһыанньа үөскүүр. Мин итинтэн сылтаан, оҕолорбун бэйэм хараҕым анныгар сүтэрэн эрэр курдук сананар буоллум, олус долгуйабын. Баҕар сорохтор «Кыра эрдэхтэриттэн хонтуруоллаабатах эрээри, билигин кэлэн айманар» диэххитин сөп. Эмиэ да сөпкө этэҕит. Үйэ тухары үлэни кытары өрө мөхсүү. Оҕолоргор болҕомтоҥ тиийбэт. Бэл, оҕо саадыгар сылдьар уолум билигин төлөпүөнэ суох сатаммат. Убайдара эмиэ биһигини эрэ тыыппатын диэн, наадалаах оонньуурун була охсон биэрэллэр. Кэргэмминээн бэйэбит оҕо сааспытын санаатахпытына, дьоллоох да оҕо саастаах көлүөнэ эбиппит диэн саныыбыт. Сайыннары-кыһыннары таһырдьаттан ордубат этибит: үлэлиирбит, оонньуурбут, мэниктиирбит. Уруок ааҕарга туспа бириэмэ көрүллэрэ, ону халбаҥнаабакка тутуһарбыт. Сибиэһэй салгыҥҥа улааппыт дьоллоох оҕолор эбиппит! Дьиҥэр, биһиги дэриэбинэҕэ олорор ыал буоллахпыт. Бэл, биирдэ командировкаҕа кэлэ сылдьыбыт дьүөгэм улаханнык соһуйан турардаах. «Бачча сылааска таһырдьа ыт охсор киһи суох. Оҕолор да сүүрэкэлииллэрин көрбөтүм. Уулуссаҕын ыйдараары икки атахтаах хамсыырын өр да күүттүм» диэн улаханнык соһуйбутун эппитинэн киирэн кэлбитэ. Дьэ, оннук буоллубут, биһиги, дэриэбинэ дьоно. Маннык балаһыанньаттан оҕолорбутун, сиэннэрбитин хайдах харыстыахха сөбүн сүбэлииргит буоллар».
Ааптар бу суругар ХИФУ психологияҕа институтун ыстаарсай преподавателэ, «Инсайт» психология киинин психолог-консультана Светлана ФЕДОРОВА эппиэттииригэр көрдөстүбүт:
– Ааҕааччы аныгы олох кыһалҕаларыттан биирдэстэригэр болҕомтотун сөпкө хатаабыт. Биһиги олохпутугар сыыппаралаах аныгы технологиялар балысханнык киирдилэр уонна олохпутун барытын тиэрэ эргиттилэр. Ол иһигэр, айах атан кэпсэтиини. Билигин, чуолаан, дьиэ кэргэҥҥэ бэйэ-бэйэни кытары ирэ-хоро кэпсэтии тиийбэт. Бары дьиэ араас муннуктарыгар тарҕаһан, көмпүүтэргэ, планшекка, төлөпүөҥҥэ хатанан олороллор. Ол гынан баран, мин санаабар, бу быстах көстүү, сотору кэминэн орун-оннугар түһүө, дьон тыыннаах кэпсэтиигэ, эйэргэһиигэ төннүө. Ханнык эрэ иһитиннэриини түргэнник истэ-билэ охсорго, кимниин эрэ сибээстэһэргэ батсаап туһалаах. Ол гынан баран, кэпсэтиини толору солбуйар кыаҕа суох. Дьон дуоһуйа оонньууллара арыый намырыа уонна өйдөөхтүк, сиэр быһыытынан туттар буолуохтара диэн эрэнэбин. Тоҕо диэтэххэ, киһи аймах хас биирдии саҥаны арыйыыта үксүгэр икки өрүттээх, туһаны уонна буортуну тэҥҥэ аҕалар. Батсаап көмөтүнэн урут сүтэрсибит дьон булсаллар, бииргэ үөрэммиттэр ыраахтан олорон кэпсэтэллэр уо.д.а. Ол гынан баран, аттыгар баар, олорор дьону кытта илэ бэйэҕинэн кэпсэтии сүтэр. Ол иһин, хас биирдии киһи бэйэтин чугас дьонун уонна аймахтарын кытары кэпсэтэргэ бириэмэ булуохтаах, аныахтаах. Үгэс буолбут чэй иһии, дьиэ кэргэҥҥэ киэһээҥҥи оонньуулар, оҕону кытары остуолга олорон оонньооһун оҕо сайдарыгар уонна сатаан кэпсэтэр буоларыгар олус суолталаах.
«Оҕобут биһигини кытары кэпсэппэт, күнү-күннүктээн интэриниэттэн тахсыбат», – диэн үҥсэргиир киһи элбээтэ. Ити – төрөппүттэр бэйэлэрин алҕастара. Аныгы гаджеттар биһиги оҕолорбут олохторун сорҕото буолла. Ол да буоллар, нуормалыахха наада. Ордук оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолору. Оҕоҕутун кытары айах атан элбэхтик кэпсэтиҥ. Тоҕо диэтэххэ, сотору кэминэн эн аттыгар олох атын киһи олорорун курдук буолан хаалыа. Кыра уонна эһиэхэ тардыһар эрдэхтэринэ, оҕолоргутугар болҕомтоҕутун ууруҥ, кинилэр дьыалаларын интэриэһиргээҥ, бииргэ оонньооҥ, уопсай тылы булуҥ. Оччоҕо уопсай интэриэскит элбэх буолуоҕа.
Оскуолаҕа киирэ илик оҕоҕо ааҕарга-суоттуурга аналлаах, уо.д.а. үөрэнэр оонньуулары хачайдыахха сөп. Гаджеттар көмөлөрүнэн араас иһитиннэриини түргэнник булуохха, сайдыахха уонна үөрэниэххэ сөп. Ол эбэтэр, гаджеттар көмөлөрүнэн оҕону сурук суруйарга, чаттарга суруйсарга, видео-сибээһи туһанарга, бэл, уруһуйдуурга үөрэтиэххэ сөп.
Аныгы техническэй тэриллэр оҕо олоҕун ситэрэн-хоторон биэриэхтэрин сөп. Ол гынан баран, олоччу солбуйуо суохтаахтар. Төрөппүттэр оҕолоро гаджеты туһаналларын хонтуруоллуохтаахтар. Хонтуруоллаабатахха, кини олус үлүһүйүүтэ эт-хаан уонна өй-санаа өттүнэн сайдыытыгар куһаҕаннык дьайыан сөп.
Оҕолор техническэй тэриллэринэн биир сууккаҕа туһанар бириэмэлэрин хааччахтыахха наада. Оҕо аһыыр, уруогун оҥорор, улахан дьону кытары кэпсэтэр кэмигэр планшетынан туһаныа суохтаах. Бу кэмҥэ гаджеты атын сиргэ ууруллуохтаах.
Оҕо гаджеттан эрэ үөрэрэ-көтөрө сыыһатын уонна кутталлааҕын умнумаҥ. Оҕоҕутугар элбэх бириэмэни анааҥ, араас дьарыктарынан аралдьытыҥ. Кини интэриэһинэй дьарыга элбэх буоллаҕына, гаджекка таах бириэмэтин атаарар интэриэһэ аҕыйыа.
Психолог Светлана Федорова эппитин курдук, хаһан баҕарар сайдыы икки өрүттээх. Биллэн турар, сайдыыттан аккаастаныыны, баҕар, ким эрэ олох хаалынньаҥын курдук ылыныаҕа. Ол гынан баран, туох барыта миэрэлээх, нуормалаах буоларын умнумуоҕуҥ. Оҕоҕун, кэргэҥҥин, чугас киһигин, дьүөгэҕин, доҕоргун, биир идэлээххин уо.д.а.кытары айах атан кэпсэтиини саҥата суох, «дууһата суох» СМС-калар солбуйар кыахтара суох.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru