Атырдьах ыйын 27 күнэ – Арассыыйа киинэтин күнэ.
Бүгүн биһиги ыалдьыппыт – Олоҥхо тыйаатырын уонна киинэ артыыһа Гаврил Менкяров.
Оҕо сааһа
– Ийэм Альбина Кирилловна идэтинэн үҥкүүһүт, хореограф. Аҕам Семен Гаврильевич агроном идэлээх, уус-уран самодеятельноска көхтөөхтүк кыттар, драма тыйаатырын артыыһа, оһуохайдьыт, алгысчыт, тойуксут бэрдэ. Онон, артыыстар оҕолоробун диэххэ сөп. Төрөппүттэрим билигин иккиэн биэнсийэҕэ олороллор.
Бииргэ төрөөбүт үс уолтан мин саамай кыраларабын. Бары үрдүк үөрэҕи ыллыбыт, бэйэбит идэбитинэн үлэлии сылдьабыт. Аҕам уһуйан, сэттэ сааспыттан оһуохайдаабытым, 13 сааспар олоҥхолообутум. Ол быыһыгар төрөөбүт дойдубар, Чочу I нэһилиэгэр 8 сааспыттан дыраама куруһуогар сылдьан, сценкаларга кыттар этим. Бу куруһуокка аан бастаан Куһаҕан Хочугуру оонньоон, сцена «сытын-сымарын» оҕотук бэйэм билбитим. Онтон кыра сценаларга оонньотор буолан барбыттара. Уҥуохпунан кыра буолан, үс сылы быһа Тымныы оҕонньор сиэнэ Саҥа дьыл буолбуппун күндүтүк саныыбын.
Дьиҥэр, араас секцияҕа сылдьыбытым. Ол кэнниттэн спортсмен да, техник да, учуутал да буолбат эбиппин диэн, дыраама куруһуогун ордорбутум, – диэн Ганя олох кыратыгар, 2-с кылааска үөрэнэ сылдьан «сценаҕа оонньооһун – миэнэ эбит» — диэн быһаарыммытын туһунан кэпсиир.
Ити кэмнэргэ телевизорга Голливуд артыыстарын чаҕылхай олохторун, кинилэр «кыһыл доруосканан» хаамалларын көрдөҕүнэ, артыыс үрдүк хамнастааҕын, ситиһии эрэ эҥэрдээх ырай олохтооҕун курдук санаан ылбыттааҕа. Арыый улаатан баран, Саха сиригэр артыыстар олохторо Голливуд сулустарын олоҕор маарыннаабатын өйдөөтөр да, санаатын түһэрбэтэҕэ. «Артыыс үлэтэ ыарахан, хамнаһа да кыра» диэн этээччилэр баалларын үрдүнэн, эдэр уол бэйэтин сценаттан атын эйгэҕэ оҥорон көрбөт курдуга.
Тыйаатырга
Ганя Менкяров Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыгар, Олоҥхо тыйаатырыгар «сүрэхтэммитэ» түөрт сыл буолла. Билиҥҥитэ сүрүн оруолларга уобарас бэриллэ илигин да иһин, көрөөччүлэр эдэр артыыһы билэллэр, таптыыллар, сэҥээрэллэр, инникитин элбэҕи күүтэллэр. Режиссер Руслан Тараховскай «Манчаары» испэктээкилигэр Тэппээк Ойуун оруолун балачча арыйбытын туһунан суруналыыстар бэлиэтээн тураллар. «Тэппээк ойуууну тыйаатыр эдэр артыыһа Гаврил Менкяров оонньоото. Манчаары испэктээкил устатын тухары үстэ уларыйбыт эбит буоллаҕына, Тэппээк ойуун Гаврил буолла. Тэппээк ойуун хас сыанаҕа таҕыстаҕын ахсын Манчаарылыын тэҥҥэ кырдьар. Гаврил бу уобараһы ситэрдэ-хотордо, биир саамай табыллыбыт оруол буолла. Хас сыанаҕа таҕыстаҕын ахсын «Тэппээк кырдьыбытын ким оонньуур быһыылааҕый?» диэн соһуйа көрдүм. Эдэр артыыс туттардыын-хаптардыын, саҥарардыын-иҥэрэрдиин уларыйан, биир тэҥник баран испит испэктээкили «тыынныыр», болҕомтону тардар оруолу толордо», – диэн суруналыыс Айтаана Аммосова «Саха сирэ» хаһыакка суруйбута.
«Тэпсиллибэт үтүө аат» испэктээкилгэ — Былатыан Ойуунускай, «Чиччиккэ» Фабиен диэн көрдөөх устудьуон уобарастарын балачча кыахтаахтык арыйбыта.
Аҥардас бу икки оруолу ылан да көрдөххө, ханан да, тугунан да бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаспат уобарастар. Ол аата артыыс (ардыгар амплуалаах артыыс эмиэ баар буолар эрээри) режиссер анаабыт ханнык баҕарар оруолугар бэйэтин боруобаланыахтаах, баар кыаҕын туһаныахтаах, үөрэниэхтээх. Ол да иһин, эдэр артыыс «үчүгэй-куһаҕан», «кыайбыт-кыайбатах» оруолларым диир бырааба суоҕун туһунан этэр.
«Оруол бэрилиннэ да, артыыс оонньуохтаах. Оонньообут оруолларым наһаа элбэҕэ суохтар, онон олох сөбүлээбэтэх эрээри эрэйдэммит оруолум диэн миэхэ суох. Хайа баҕарар дьоруойу бэйэҕэр чугаһатан, ырытан көрөн баран оонньуугун, уобараһы сөпкө тириэрдэ сатыыгын. Тыйаатырга куһаҕан дьону эмиэ оонньуубун ээ. Холобур, Степанида Борисова туруорбут «Удаҕан кыргыттар» олоҥхо-испэктээкилигэр абааһы уола буолбутум. Олус интэриэһинэй испэктээкил этэ. «Кыһыл көмүс мааскаҕа» номинацияҕа түһэриллэн, киэҥ сиринэн көрдөрөн кэлбиппит. «Учуутал» испэктээкилгэ куһаҕан үөрэнээччини оонньуубун. Онон куһаҕан уобарастар да бааллар. «Пионовай беседка» испэктээкилгэ олоҥхоһут курдук ааптар оруолун толоробун.
Биһиги преподавателларбыт «үчүгэй артыыска талаан 1% баар буолуохтаах, атынын кини үлэлээн ситиһиэхтээх» дииллэрэ. Хас биирдии артыыс киэҥ көҕүстээх, билии-көрүү аргыстаах буолуохтаах. Манна эбэн эттэххэ, артыыс уус-уран айымньыны элбэхтик ааҕыахтаах. Оччоҕо тылын саппааһа хаҥаан, үлэлииригэр быдан чэпчэки буолар», – диэн Ганялыын Олоҥхо саалатыгар олорон оруоллар, уобарастар тустарынан кэпсэттибит.
Ханнык баҕарар идэҕэ хайҕабыл да араастаах. Наһаа хайҕаан, арбаан, кэмин иннигэр «сулус» оҥорон кэбистэххэ, сорох эдэр дьон талан ылбыт идэтигэр интэриэһэ сүтэн хаалар, үүнэргэ-сайдарга дьулуспат. Саха тыйаатырын биир үтүө уратытынан манна хас да көлүөнэ артыыстар биир дьиэ кэргэн курдук үлэлииллэрэ буолар. Биир идэлээхтэрэ төһө хайгыылларын, итэҕэстэри-быһаҕастары ыйалларын туһунан ыйыттым. Онуоха Ганя:
«Манчаары» испэктээкилгэ Ойуун уобараһын үчүгэйдик арыйдыҥ диэн биир идэлээхтэрим хайҕаабыттара. Дьиҥэр, эдэрдэри наһаа хайгыы сатаабаттар, биһирээтэхтэринэ да туттуна соҕус этэллэр. Ол иитии биир көрүҥэ дии саныыбын. Үөрэнэ сырыттахпытына, эмиэ саха киһитин сиэринэн, күүскэ арбаабат этилэр. Дьон бары истэригэр буолбакка, биирдиилээн артыыстар кэлэн илии тутуһаллар, эҕэрдэлииллэр. Аҕам саастаах артыыстар сүбэлэрин истэр олус үчүгэй, – диэн Ганя тыйаатырын кэлэктиибин олус таптыырын туһунан кэпсиир.
«Дьикти саас»
Саха норуодунай суруйааччыта, Былатыан Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Василий Яковлев-Далан «Дьикти саас» арамаанынан «Сахафильм» хампаанньа киинэ уһуларын туһунан сонуну саха дьоно олус үөрэ истибиппит уонна долгуйа күүппүппүт. Сүрүн оруоллары кимнээх оонньуохтарын туһунан улахан толкуйга түспэтэхпит. Тоҕо диэтэххэ, арамааны аахпыт киһи сүрүн дьоруойдар оскуоланы бүтэрээри сылдьар оҕолор буолалларын билэр. Ол кэмҥэ эдэр дьон уобарастарын итэҕэтиилээхтик көрдөрүөн сөптөөх ыччаттар – АГИК-ны бүтэрээри сылдьар талааннаах ыччаттар баалларын билэрбит.
— «Дьикти саас» киинэҕэ уонна «Айыы Уолугар» оруолларым хайдах эрэ сиэттиһэн кэлбит курдуктара.
Киинэҕэ мин төрөппүттэрим олорбут кэмнэрэ көрдөрүллэр, кинигэтин эмиэ эрдэ аахпытым. Ол да буоллар, Гасан уобараһа хайдах буолуохтааҕын ыраахтан эҥсэн толкуйдуу сатаабытым. Сороҕор Гасан мин майгыбар-сигилибэр майгынныыр курдуга. Уопсайынан, итинник бэйэҕэр чугаһатыы артыыс киһиэхэ баар буолар. Атын киһи аатыттан буолбакка, бэйэҥ ааккыттан, бэйэҕэр сыһыаран оонньуохтааххын. Ол иһин, мин эмиэ бэйэбэр сыһыаран, майгыннаһар өрүттэри көрдөөбүтүм. Онон, ити уобарас ситэн-хотон тахсыбыта.
Биллэн турар, бастаан толло санаабытым. Холобур, хас эмэ сыл анараа өттүгэр тахсыбыт, классикаҕа кубулуйбут кинигэни төһөлөөх элбэх киһи аахпыта буолуой? Хас биирдии ааҕааччы айымньы дьоруойдарын бэйэтин өйүгэр оҥорон көрдөҕө дии. Ол дьоруойу киинэҕэ оонньуур, ааҕааччыны итэҕэтэр судургута суоҕун, кылаабынайа, улахан эппиэтинэстээҕин өйдөөбүтүм. Бастакы улахан оруолум буолан куттаммытым, долгуйбутум. Онуоха Никита Аржаков, Роман Дорофеев уо.д.а. артыыстар көмөлөһөн, сирдээн биэрэн уобарас ситэн-хотон тахсыбыта.
«Дьикти сааска» кууруһунан бары уһуллубуппут. Түөрт сылы быһа бииргэ алтыһан кэлбит дьоҥҥо кэлэктиип, кылаас салгына, быһыыта-майгыта баара эмиэ олус көмөлөспүтэ, – диэбитигэр мин харахпар ити куурус оҕолорун сырдык мичээрдэрэ көстөн кэллилэр.
«Айыы уола»
«Онтон «Айыы уола» киинэ «Дьикти сааһы» кытары сиэттиһэн кэлбитэ. «Дьикти сааска» суруллубут дьоруойу оонньуур эппиэтинэһин эппинэн-хааммынан билбит буоллахпына, бу сырыыга өссө улахан эппиэтинэс сүктэриллибитэ. Ол эбэтэр, орто дойдуга олох олорон, биһиги ортобутуттан соторутааҕыта эрэ барбыт, хас эмэ көлүөнэ кумирын уобараһын сөргүтэн, иккистээн тилиннэрэр эппиэтинэс өссө улахан курдук буолан биэрбитэ. «Суруллубут суоруллубат» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Айыы Уола бэйэм кумирым буолан, улахан чиэс курдук ылынан оонньообутум. Чэпчэкитик буолбатах! Хайдах эрэ бэйэтэ ситимнэнэн тахсан испитэ», – диэн Ганя санаатын үллэстэр.
Ганя Менкяров 1990-с сыллар бүтэһиктэригэр оччотооҕу эдэр уонна орто саастаах дьон таптаабыт, сүгүрүйбүт ырыаһыттара, ырыа айааччы Александр Самсонов-Айыы Уола ыарахан ыарыыга ыллара да сылдьан, ырыаҕа тапталын, олоххо дьулуурун итэҕэтиилээхтик арыйбыта. Кини айбыт уонна толорор ырыалара эдэриттэн-эмэниттэн тутулуга суох дууһа кылын таарыйаллар, өйгө-сүрэххэ сылаас тыынынан илгийэллэр. Эдуард Новиков режиссердаах киинэҕэ Айыы Уола ырыаһыт эрэ быһыытынан буолбакка, киһи быһыытынан үтүө хаачыстыбалара, олоххо дьулуурунан элбэҕи ситиһиэххэ сөбүн туһунан эдэр ыччакка күүстээх санааны сахпыттара.
«Ол саҕана дипломнай үлэбитигэр сылдьарбыт. Айыы Уолун хамсаныыларын үтүгүннэхпинэ, наһаа күлүүлээхтик тахсар этэ. Киинэ иннинэ ийэтин кытта көрсөн кэпсэппитим. Ийэтин алгыһын ылбытым», – диэн Ганя киинэҕэ уһуллаары бэлэмнэммит кэмнэрин санаан ылар.
Александр Самсонов ийэтэ Марфа Иннокентьевна Ганяны кытта чугастык билсэн баран: «Бэйэҥ даҕаны син майгынныыр эбиккин, үчүгэйдик оонньоор!» – диэн алҕаабытыгар эдэр артыыска күүһүгэр күүс эбиллибит курдук буолбута.
Киинэ улахан экраҥҥа, көрөөччүлэр дьүүллэригэр тахсыбытын кэнниттэн сүрүн дьоруой элбэх кэрэ аҥаарга таптал уотун уһугуннарбыт, артыыһы кистээн таптааччылар да баар буолбуттарын туһунан таайтаран эппиппэр Ганя:
«Кэргэннээх киһи онно наадыйбат буоллаҕым. Дьон ардыгар сонумсах, өмүрэх буолар. Киинэ тахсыбытыгар социальнай ситимнэргэ суруйаллар этэ. Онтон киинэ сонуна ааспытын кэннэ ол курдук бүттэхтэрэ дии. Мин онно улаханнык суолта биэрбэппин», – диэн истиҥник мичээрдээн кэбистэ.
Х Х Х
Киинэ кэнниттэн «Саша дьиҥ олоҕор таптыыр кыыстааҕа дуо?», «Киинэҕэ Айыы Уолун кыыһа кинини таптыыра дуо?» уо.д.а. боппуруостар үөскээбиттэрин санаан, орто дойду олоҕор дьиҥнээх таптал баарын дуу, суоҕун туһунан ыйыттым. Онуоха Ганя:
—— Баар! – диэн чопчу эппиэттээтэ. — Тапталы икки киһи бэйэтэ оҥорор, иитиэхтиир. Мин кэргэним тыл үөрэхтээҕэ. Кини мин үлэбин өйдүүр. Куруук гастролларга сылдьар, киэһээҥҥэ диэри тыйаатырга репетицияланар, сайын уоппуска кэмигэр киинэ уһуллуутугар сылдьар ыал аҕатын өйдүүр уонна өйүүр. Ханнык баҕарар ыал олоҕо өйдөһүүттэн уонна өйөһүүттэн тутулуктаах диэн санаанан салайтарабыт, – диэн Ганя Менкяров дьиэ кэргэнин кылгастык билиһиннэрдэ.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru