Кулун тутар ый 11 күнүгэр Хотугулуу Илиҥҥи федеральнай университет Олоҥхону чинчийэр институтун “Олоҥховедение” сиэктэрин үлэһиттэрэ Львова Сахая Даниловна (ыстаарсай научнай үлэһит), Борисова Анастасия Анатольевна (наука үлэһитэ), Сатанар Марианна Тимофеевна (филология билимин хандьытаата, наука үлэһитэ) кэлэннэр, Кэбээйи улууһун Мукучу нэһилиэгэр үлэлээтилэр.
Үлэ сүнньүнэн модельнай бибилэтиэкэ ИТ- киинигэр, “Арчы” дьиэтигэр уонна ыалларынан ыытылынна. Фольклор эспэдииссийэтин үлэһиттэрин Танара орто оскуолатын төрүт култуураҕа уонна саха тылыгар, литературатыгар учуутала Васильев Афанасий Спиридонович ыалларынан арыаллаан илдьэ сырытта. Учуонайдар ытык саастаах кырдьаҕас Кычкин Афанасий Афанасьевич ыллыктаах тылын-өһүн, кэпсээнин, ону сэргэ түөлбэ уһулуччу дьоҕурдаах дьонун туһунан номоҕу билэр, төрөөбүт тыл сүмэтин-сүөгэйин истэригэр-хааннарыгар иҥэринэ сылдьар дьон сэһэнин-сэппэнин видеоҕа уһулан, хаартыскаҕа түһэрэн үйэтитэр үлэни оҥордулар, түөлбэ устуоруйатын, сирин-уотун туһунан матырыйаалы бэлиэтэннилэр. “Көрдөөбүт көһүйэ көмүһү булар” диэн өс хоһоонугар этиллэринии, билим үлэһиттэрэ бэчээккэ тахса илик илиинэн суруллубут фольклор матырыйаалын таба тайаннылар. Наука үлэһиттэрэ матырыйаалы түмэн, көрөн-истэн, үөрэтэн-чинчийэн, сааһылаан кинигэ бэчээттэтэргэ былаанныыллар.
Түгэнинэн туһанан, айар талааннаах, сонун санааны этэр, киһини толкуйдатар хоһооннордоох бэйэтиэссэ, олоҥхону чинчийэр учуонай Сатанар Марианна Тимофеевнаны көрсөн кэпсэтэммин олус үөрбүппүн этэбин. Кинини кытта өрөспүүбүлүкэтээҕи хоһоонньуттар “Айар кут: көҥүл иэйии” бөлөҕөр билсибитим. Фольклору хомуйар эспэдииссийэ үлэтин-хамнаһын туһунан наука үлэһитэ Марианна Тимофеевна маннык сырдатар: “Фольклор эспэдииссийэтин сыала-соруга: Кэбээйи улууһун тылынан уус-уран айымньытын, номохторун, үһүйээннэрин хомуйуу. Олохтоох кырдьаҕастары, норуот муудараһын илдьэ сылдьар кырдьаҕастар кэпсээннэрин видеоҕа устан, кинигэ таҥан үйэтитии. Биһиги Кэбээйи улууһугар үс түһүмэҕинэн үлэлиибит. Бастакы сырыы: кулун тутар 10 күнэ, Дьокуускайтан айан. Мукучу (Сайылык)-Арыылаах-Баҕадьа-Мастаах-Арыттаах-Чагда нэһилиэктэрин хабар үлэ. Иккис сырыы: кулун тутар 29 күнэ, Дьокуускайтан айан. Батамай, Сиэгэн Күөл-Сэбээн Күөл нэһилиэнньэтин кытта үлэ. Үһүс сырыы муус устар ыйга Кэбээйи-Тыайа-Куокуй-Хаалбыс-Сангаар-Сииттэ хайысханан ыытыллара былааннанар.”
Кэпсээнин түмүгэр Марианна Тимофеевна: “Улууска эспэдииссийэни сакаастаан, тыл көтөҕөн, үбүлээн тэрийсибит дьоҥҥо: Кэбээйи улууһун баһылыгар Левин Иван Ивановичка уонна ХИФУ наукаҕа департаменыгар үлэлиир Сардана Николаевна Сыромятниковаҕа махтанабыт,” – диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
Анааран көрдөххө, саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын, өйүн-санаатын, үтүөҕэ-кэрэҕэ дьулуурун итэҕэтиилээхтик арыйар уус-уран айымньылары: үһүйээни, номоҕу, кэпсээни, сэһэни, олоҥхону үйэтитэр үлэ – кэскиллээх, наукаҕа улахан суолталаах үлэ. Ол курдук: “1935 сыллаахха Тыл уонна культура научнай-чинчийэр института тэриллиэҕиттэн саха фольклорун, ол иһигэр норуот былыргы сэһэннэрин уонна кэпсээннэрин хомуйуу киэҥник ыытыллыбыта. Бу үлэни тэрийэргэ институт үлэһиттэрэ С.И. Боло, А.А.Саввин, Г.У. Эргис уһулуччу үтүөлээхтэр. Кинилэр сирэй бэйэлэринэн историческай фольклору хомуйалларын таһынан бүтүн уопсастыбаннаһы: суруйааччылары, учууталлары, култуура үлэһиттэрин түмэ тардыбыттара. Ол түмүгэр НА СО Саха сиринээҕи салаатын архыыбыгар үгүс матырыйаал уурулла сытар,” – диэн 1991 сыллаахха тахсыбыт “Сэргэ төрдүгэр сэһэн” кинигэ киириитигэр ТЛИ научнай үлэһитэ В.В. Илларионов бэлиэтээн турар. Онон, фольклору анаан-минээн хомуйуу үлэтэ дириҥ силистээх, баай-талым устуоруйалаах. Сэһэн, номох, үһүйээн үгүс көрүҥнэрин, олохтоох үгэстэр, сиэр-туом уратыларын сиһилии үөрэтэн чинчийии ыытыллара сүҥкэн суолталаах.
Мин санаабар, норуот айымньытын түөлбэнэн туспа арааран үөрэтии үгүс сыраны-сылбаны, бириэмэни ылара саарбаҕа суох. Кырдьыга, төрөөбүт дойдутугар бэриниилээх, олоҕун бүттүүн бар дьонун туһугар аныыр киһи наукаҕа ылсан үлэлиир буолуохтаах. Билиилэрин-көрүүлэрин, өйдөрүн-санааларын уураннар, маннык сэдэх идэнэн дьарыктанар, саха норуотун уус-уран айымньыта сүтэн-иҥэн хаалбатыгар туруулаһар эдэр учуонайдар үлэ үөһүгэр сылдьаллара санааны бөҕөргөтөр, инникигэ эрэл кыымын саҕар. Фольклору хомуйар эспэдииссийэ түмэн-хомуйан чөкөппүтэ кэнчээри ыччакка кэрэ кэпсээн, норуот сэһэнэ буолан уостан түспэккэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ үйэлэр тухары хаалыа турдаҕа. “Өтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх” диэн маны этэн эрдэхтэрэ.
Түмүкпэр, норуот уус-уран айымньытын үйэтитэр наукаҕа улахан суолталаах үлэни толоро сылдьар билим үлэһиттэригэр махтанабын. Наука курдук түгэҕэ көстүбэт дириҥ далай, уһун-киэҥ, сындааһыннаах үлэлэригэр ситиһиини, дьолу-соргуну баҕарабын.
«Саха сирэ», edersaas.ru сайтка анаан Светлана САМСОНОВА-СИИБИКТЭ, Мукучу с.