Федот Тумусов: “Баай дьокутаат буолбатахпын”

Бөлөххө киир:

Судаарыстыбаннай Дуума сэттис ыҥырыытыгар Саха сирин интэриэһин икки дьокутаат – Галина Данчикова уонна Федот Тумусов туруулаһаллар. Бүгүн “Саха сирэ” хаһыакка Судаарыстыбаннай Дуума  доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Федот Семенович Тумусов ыалдьыттыыр.

 edersaas.ru

Куоластааһыҥҥа “кнопка” үлэлээбэтэҕэ

— Федот Семенович, соторутааҕыта Судаарыстыбаннай Дуумаҕа хоту  оройуоннарга уонна итиннэ тэҥнэниллибит сирдэргэ төлөбүрдээх ­суоллары тутууга көҥүлү биэрэр со­­куон барылын дьүүллэһиигэ, бу бырайыагы утарар туһунан эппиккин. 

— Уһук Хоту дойдуга төлөбүрдээх суоллары тутуу туһунан сокуон барылын Арассыыйа бырабыыталыстыбата киллэрбитэ. Билиҥҥи сокуон тутулун быһыытынан, төлөбүрдээх суол тутуллар буоллаҕына, хайаан даҕаны көннөрү суол эмиэ баар буолуох­таах. Хомойуох иһин, хоту сиргэ көннөрү суоллар да суохтар. Онон бу тула сүрдээх мөккүөрдээх кэпсэтии таҕыста. Мин бииргэ алтыһар дьоммун бу сокуону утары куо­ластыылларын курдук тылбар киллэрбитим. Маны таһынан, со­­куон барылын бастакы ааҕыытыгар, дьүүллэһии кэмигэр, ити төрдүттэн сыыһатын туһунан киин трибунаттан тыл эппитим.  Хоту дойдуга балаһыанньа сүрдээх уустугун,  дьон-сэргэ быстар дьадаҥытык олороллорун туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээбитим.   Урут үрдүк хамнаһы эккирэтэн кэлбит дьон төттөрү хоту сиртэн хайдах эмит барбыт киһи диэн толкуйдаахтар. Ол кистэл буолбатах. Онон төлөбүрдээх суол тутулуннаҕына,  ас-таҥас сыаната үрдээн, олох усулуобуйата өссө кытаатар. Сокуон барылын утарабын диэн тыл этэн баран, утары куоластаан кнопканы баттаабытым. Онтон сарсыныгар интэриниэккэ “Тумусов олох да куоластаабатах” диэн суруйбут этилэр. Быһаарсан билбитим, кнопкам үлэлээбэтэх эбит. Ол кэнниттэн утары куоластыыбын диэн ку­мааҕыга хат суруйан киллэрбитим.

Билигин ити боппуруоска салгыы үлэ бара турар. Ямало-Ненецкэй уокурук дьокутааттара итини туруорсаллар. Кинилэр, биһигини тоҕо утарсаҕытый  дииллэр.

— Судаарыстыба хамнас, дохуот эйгэтигэр ыытар ­­­бэлиитикэтигэр Уһук Хоту дойду уратылара учуоттаныахтаахтарын туһунан  куруук туруорсаҕын. Оттон киин эрэгийиэннэр дьокутааттара маны туох дииллэр?

— Ити сөпкө ыйытаҕын. Холобур, урукку өттүгэр судаа­рыстыба ыытар бэлиитикэтигэр судаарыстыбаннай “хотугулуу бэ­­лиитикэ” диэн баара. Ол  быһыытынан хамнаспыт оройуоннааҕы коэффициена икки аҥаар төгүл улахан этэ, айан төлөбүрэ сыл аайы төлөнөрө,  санаторийга баран эмтэнэрбит сороҕо төлөнөр этэ. Ол барыта бүддьүөккэ киирэн үбүлэнэрэ. Онтон Сэбиэскэй Сойуус эстиэҕиттэн, ити барыта суох ­буолбута. Ол оннугар Егор Гайдар хоту дойдуттан дьону барыларын көһөрөн, айаннарын ороскуотун уйунуохха диэн этэн, ол бэ­­лиитикэ  күн бүгүнүгэр диэри ыытылла турар.

Бэйэҥ билэ-көрө сылдьаҕын, Судаарыстыбаннай Дуумаҕа баһыйар үгүс өттө “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа чи­­лиэннэрэ. Онон куоластааһын өттүгэр кинилэр наар хотуулаах тахсаллар. Холобур, бүддьүөт ылыныллыытыгар мин куруук би­­лиэт сыанатын чэпчэтиигэ субсидия көрүллүүтүн туруорсабын. Ону мин баартыйам дьоно эрэ өйүүллэр. (Судаарыстыбаннай Дуумаҕа 450 дьокутаат баарыттан, 343-һэ – “Биир ньыгыл Арассыыйа” чилиэннэрэ, 42-тэ – хомунньуустар, 39-һа – либерал-демократтар, 23-һэ –  сиэрдээхтэр (ааптартан)).

Ааспыт ыҥырыыга хоту дойду дьокутааттарын куолаһа иһиллэр этэ дииллэрэ. Ол аата элбэхтэр диэн. Кинилэр элбэхтик этэллэрэ-тыыналлара, туруорсаллара. Билигин биһиэхэ киирсэр, ту­­руорсар дьокутааттарбыт аҕыйахтар. Урут Саха сириттэн үс дьокутаат этибит. Ол да кэмҥэ соҕотох Тумусов эрэ туруорсара мэлдьэх буолбатах ээ…

— Өлүөнэ муостатын тутууну туруорсубуппут быданнаата. Кырдьаҕастар биһиги үйэбитигэр тутуллубата буолуо диэн сылыктыыллар. Маны туох дии саныыгын?

— Муоста тутуллуоҕа. Тоҕо тутуллуо суоҕай?

— Федот Семенович, Ил Түмэн  дьокутааттарын кытары бииргэ үлэлэһэҕин дуо?

— Ааспыт нэдиэлэҕэ Мэҥэ Хаҥалас Майатыгар тыа сирин олоҕун тупсарыыга, нэһи­­лиэнньэ дохуотун үрдэтиигэ  киин уонна илин эҥээр улуустар баһылыктара, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ кыттыылаах Ил Түмэн Уопсастыбаннай сүбэтин бастакы мунньаҕа  буолан ааста. Онно олохтоох дьокутааттары кытары бииргэ үлэлээн, бэйэм санааларбын эттим. Уопсайынан, араас боппуруоска үлэлэһэбит. Урут оннук буолбатах этэ. Боболлор этэ. Тумусовы кытары үлэлэһимэҥ дииллэрэ.

Сүөһүлээх ыалы хамнастыахха

— Наар бобуу-хаайыы ­буолбатаҕа буолуо. Урукку да өттүгэр Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттарын үлэлэрин-хамнастарын  сырдатар этибит. Тыа сирин кэскилэ, дьэ туохха сытарый?

— Туох барыта өйтөн-санааттан саҕаланар.  Холобур, 90-с сыллар саҕаланыыларыгар биир тэлэгирээмэнэн сопхуостары, холкуостары ыспыттара, суох оҥорбуттара.   Оччолорго ырыынак сыһыаннаһыылара үөскээн,  эн сүөһүлээх буоллаххына, үүт туттардаххына, харчы төлөнөр диэн этэ. Онон,  тыа ыала оҕолорун үөрэттэрэр, ас-таҥас атыылаһар сыалтан үүт туттарара. Ол оннугар “Рама” арыы, бороһуок үүт ­иһэллэрэ. Сэбиэскэй былаас саҕана судаарыстыба эн туох баар санааҕын, ханна бараргын-кэлэргин барытын быһаарар этэ. Оскуола – ­производство – үрдүк үөрэх… Үөрэххин бүтэрдэххинэ,  дойдугар кэлэн үлэлиигин, хамнас  аахсаҕын. Оччотооҕуга куһаҕана суох хамнаһы төлүүр этилэр. Онтон Сойуус ыһыллыбытын кэннэ, үүт туттардаххына, кып-кыра харчыны биэ­рэллэрэ. Ону даҕаны сыһан-соһон, арыт арыынан төлүүллэрэ. Онон төрөппүт оҕолоругар ынах кутуругун манаабаттарыгар, дойдуларыттан тэйэн,  үөрэхтэнэллэригэр сү­­бэлиирэ.  Билигин эмиэ дьон тыа сириттэн  бара сатыыр. Сүөһү ах­­саана аҕыйыы турар.

Инньэ гынан билигин тугу ситистибит? Туох өйү-санааны? Сүөһүнү абааһы көрөр санаа үөскээтэ. Бу сүөһү үүт биэрдэҕинэ,  быыкай­каан харчыны аахсабын.  Урут Ыал экэниэмикэтэ диэн ыйаах тахсарын  ситиспиппит. Ыал экэниэмикэтэ. Ол аата тугуй? Тыа сиригэр ыал бэйэтин бэйэтэ этинэн, үүтүнэн  хааччынарыгар судаарыстыба хамнас төлүөхтээх. Сүөһү төбөтүнэн. Холобур, биэс киһиттэн турар ыалы ылан көрүөххэ. Хас биирдии киһи  нуорма быһыытынан сылга 87 киилэ эти, 240 лиитирэ  үүт аһылыгы аһыахтаах. Ол аата бу ыалга 87х5= 435 киилэ эт, 240х5=1200 лиитирэ үүт сылга наада. Бу ыал 12 төбө сүөһүлээх буоллаҕына маны барытын хааччынар. Ырыынак сыанатынан суоттаатахха, биир киилэ эт 500 солкуобайга, 1 лиитирэ үүт 50 солкуобайга тэҥнэһэр. Киһитин ахсаанынан аахтахха,  бу 5 киһилээх 12 ынахтаах  ыйга 19 тыһыынча солкуобай, сылга 228 тыһыынча солкуобай тахсар. Тыа сиригэр быһа холоон, 300 тыһыынча төбө сүөһү баар буоллаҕына, бүддьүөттэн сылга 3 мил­лиард кэриҥэ солкуобай көрүллүөхтээх.  Билигин сыл аайы тыа хаһаа­йыстыбатыгар 10 миллиард солкуобай көрүллэрин  учуоттаатахха, ити улахана суох үп. Билигин саҥа кэм кэллэ,  онон тыа сиригэр атын сыһыан үөскүөхтээх. Тыа сирин үүт-эт эрэ оҥорооччу курдук ылыммакка, саха омуга үүнэр-сайдар, үксүүр сирэ, «биһигэ» курдук көрүллүөхтээх.

220 биэлсэр-акушер пууна наада

— Итинник бэлиитикэ олоххо киирэрэ буоллар, кэтэх ха­­һаайыстыбалаах тыа ыала абыраныа эбит. Федот Семенович, тыа сирин сайдарын туһугар, бастатан туран, дьон-сэргэ доруобай, чөл туруктаах буолуохтаах. Хомойуох иһин, кэлиҥҥи сылларга кытыы сытар нэһилиэктэргэ фельдшерскэй-акушерскай пууннары сабан кэбистилэр. Эн доруобуйа харыстабылын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччытын быһыытынан, бу боппуруоска  хайдах үлэлии сылдьаҕын?

— Нэһилиэктэргэ ФАП-ры тутуохха диэн бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодовка киирэ сылдьан этэн турабын. Тыа сиригэр олорор дьон доруобуйаларын көрүнүөхтэрин наада. Билигин тыа дьонун 60 бырыһыана балыыһаҕа көрдөрөрүн ыарырҕатар. Оннук сылдьан, биирдэ сууллан хаалаллар. Бу барыта эрдэттэн көрдөрүммэттэриттэн, эмтэммэттэриттэн тахсар. Билигин диспансеризацияҕа харчы көрүллэр эрээри, дьону киһилии көрбөттөр. Биир эмит нэһилиэккэ быраастар баран биир күн үлэлииллэр, ону даҕаны баҕалаах эрэ киһи кэлэн көрдөрөр. Ол кэнниттэн дьон бөҕө көрдөрдө диэн отчуоттууллар. Премьер-миниистир Онкологическай киин уонна Кардиологическай диспансер тутуллуутугар күүскэ үлэлэһэр. СӨ Доруобуйа харыстабылын миниистиригэр ФАП-ры оҥорууга туох үлэ ыыттыгыт диэн үстэ суруйдум да, дуон­наах харданы истибэтим. Дьиҥэр, ФАП тутуутун күүскэ туруорсарбыт эбитэ буоллар, федерация өттүттэн үбүлээһин баар буолуо этэ.

Доруобуйа харыстабылын миниистирэ Вероника Скворцова Арассыыйа үрдүнэн 340 фельдшерскэй-акушерскай пууну тутуохха диэн бастаан эппитэ. Дьиҥэр, ити олох аҕы­йах. Аҥаардас Саха сиригэр итиччэни ту­­туохха наада.  Хантан ылбыт сыыппараҕытый диибин? Ону биһиэхэ итинник отчуоттууллар диэн этэллэр. Онон билигин отчуоту уларытан, саҥалыы оҥоруллуохтаах. Владимир Путин Анал этиитигэр аны 1 200 ФАП-ну тутуу туһунан эттэ. Бу даҕаны аҕыйах. Саха сиригэр  220  наада.

Төрөөбүт тыл, edersaas.ru туһунан

— Соторутааҕыта “Айыы кыһата” оскуола тула атыыр айдаан тахсан, Дьокуускай куоракка саха тылын үөрэтии кыһалҕата баарын өссө төгүл бигэргэттэ. Холобур, мин оҕобун ити оскуолаҕа биэриэхпин баҕарабын эрээри, 203-с микро-оройуоҥҥа олорбот буоламмыт, ол кыаллыбат. Аны туран, бэйэм аадырыспынан сахалыы оскуола суох. Оччотугар хайдах буолабыт? Төрөөбүт тылы үөрэтии туһунан эн туох диэн санаалааххын?

— Судаарыстыбаннай Дуумаҕа биһиги төрөөбүт тылынан оскуолаҕа үөрэтии туһунан туруорсан сокуон ылыммыппыт. Сокуон бастакы барылынан, төрөөбүт тылы “факультатив” эрэ быһыытынан үөрэтиэххэ сөп диэн сурулла сылдьара. Ону биһиги туруорсаммыт, уларытыылары киллэриини ситиспиппит. Инньэ гынан, төрөөбүт тылбытын үөрэтэр кыахтаахпыт. Бу улахан кыайыы дии саныыбын. Билигин өссө национальнай тэлэбиидэнньэлэр тула айдаан тахсан эрэр. Туһааннаах боппу­­руоска Судаарыстыбаннай Дуумаҕа эрэгийиэннээҕи тэлэбиидэнньэни ха­­рыстыаҕыҥ, тоҕо саба сатыыгыт диэн иккитэ тыл эттим.

Тыл туһунан эттэххэ, бастакытынан, тыл уонна итэҕэл баар буоллаҕына, биһиги омук быһыытынан симэлийбэппит.  Ыал ийэтэ оҕолорун кытары сахалыы кэпсэтэр буоллаҕына, оҕо сахалыы саҥарар. Өскөтүн ыал ийэтэ сахалыы кэпсэппэт буоллаҕына, тылбытын сүтэрэр суолга үктэнэбит. Иккиһинэн, саха тылын дириҥник баһылаабыт үөрэтэр анал үөрэхтээх учууталлар оскуолаҕа үөрэтэр ­буоллахтарына, өссө үчүгэй. Үсүһүнэн, саха тылын туттуллар эйгэтин кэҥэтэн иһиэхтээхпит. Ол аата биһиги интэриниэккэ күүскэ үлэлиэхтээхпит. Үнүр Саха ты­­йаатырын артыыстарын кытары көрсүбүтүм. Санаан көр, Саха ты­­йаатырыгар саха тылын уһулуччу баһылаабыт дьон үлэлииллэр. Онон тылбыт-өспүт маннык ыктарыылаах кэмҥэ үктэммит кэмигэр хас биирдии артыыс Ютуб-ханаал аһан, онно кинигэ ааҕыан, күн аайы ютуб-ханаалга сахалыы тылынан чоргуйуон наада. Инникитин дьон бары интэри­ниэккэ көһүөҕэ

— Оннук ыксаллаах бала­һыанньа үөскээтэҕинэ, биһиги хаһыат бэлэммит диирим дуу… “Саха сирэ” хаһыат edersaas.ru диэн саай­таахпыт ээ.

— edersaas.ru саайты ааҕабын. Үчүгэйдик үлэлиигит. Мин санаабар, сахалыы тылынан тахсар саайтартан бастыҥнара быһыылаах.

Оҕолорум төрөөбүт тылларын билэллэр

— Федот Семенович, оттон эн оҕолоруҥ, сиэннэриҥ сахалыы билэллэр дуо?

— Оҕолорум төрөөбүт тылларын билэллэр, кэпсэтэллэр. Төһө да Москваҕа оскуолаҕа үөрэммиттэрин үрдүнэн. Ону таһынан, ­дьиэбитигэр уу сахалыы кэпсэтэбит.  Онон  оҕо төрөөбүт тылын билэрин туһугар төрөппүт кыһаллыахтаах.

— Оттон сиэннэриҥ?

— Дьэ итиннэ кыһалҕа үөскээтэ. Уолум оҕолоро иккиэн билэллэр. Оттон кыыһым кэргэнэ олох сахалыы билбэт киһи, онон сахалыы саҥарбаттар. Аны Москваҕа олороллор.

— Федот Семенович, эйигин “баай” дьокутааттар ахсааннарыгар киллэрэллэр. Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата төһө хамнаһы аахсарый?

— Ити арыый сыыһа эттиҥ. Госдуума дьоку­таатын, сенаторын, Арассыыйа миниистирин статуһа уонна  хамнаһа тэҥ, онно аналлааах хамнаһы ылабын. Чааһынай тэрилтэм суох.  (Федот Семенович Судаарыстыбаннай Дуумаҕа отчуоттаабытынан, 2017 сылга дохуотун кээмэйэ 5 258 530,91 солкуобай (ааптартан).

Ил Дархан “бэлитиичэскэй аҕата”

— Ил Дархан Айсен Николаевы кытары биир дойдулааҕыҥ буоларын таһынан, САПИ-га бииргэ үлэлээбиккит. Ханнык эрэ саайтка эйигин, Айсен Сергеевич “бэли­тиичэскэй аҕата” диэн суруйан тураллар. Ил Дархан ыытар бэлиитикэтин хайдах сыаналыыгын? Аҕа табаарыс быһыытынан төһө сүбэ-ама биэрэҕин?

— Айсен Сергеевичтыын биһиги биир дойдулаахтар эрэ буолбатахпыт. Төрдүбүт-ууспут биир. Оннук диэн суруйуоххун сөп. Билигин мин киниэхэ туох да сүбэ-ама биэрбэппин. Ити “бэлитиичэскэй аҕата” диэн суруйбуттарынан мин киэн туттабын. Тоҕо диэтэххэ, мин 90-с сыллардаахха Москваҕа аспирантураҕа үөрэнэ сырыттахпына, кини усту­дьуон этэ.  Кэпсэтэр, билсэр этибит. Онтон үөрэҕи бүтэрэн манна үлэлии кэлбиппэр, тэрилтэ тэрийтэрбиттэригэр,  Айсен Сергеевич үөрэҕин бүтэрээтин кытары үлэҕэ ылбытым. Чахчы өйдөөх оҕо эбит диэн көрбүтүм. Уонча сылы быһа бэлэмнээн киэҥ суолга таһаарбытым. Онно туох да кистэл суох. Билигин бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх киһи.

Анивера Акимова, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0