Аҕа дойду сэриитэ кыайыынан түмүктэммитэ 20 сылын туолуутугар миигин Советскай Союз Геройун аатын иҥэрэр үрдүк чиэскэ тиксэрбиттэриттэн сүрдүк диэн үөрдүм, долгуйдум.
Бу уруккута боростуой буойуҥҥа, миэхэ герой аата иҥэриллибитин, туох-ханнык иннинэ, Ийэ дойду көмүскэлигэр Саха сириттэн баран хорсуннук сэриилэспиттэр бука барыларын үтүөлэрин-өҥөлөрүн сыаналааһын буолар диэн өйдүүбүн. Оттон ол дьоннор бары биһиги бырааттарбыт, убайдарбыт, аҕаларбыт этилэр. Мин ол хорсун дьоммут сырдык кэриэстэригэр, үтүө ааттарыгар сүгүрүйэн туран, бу үөрүүлээх күммэр этэ саныыбын: Ийэ дойдуга киһи оҥорбут үтүөтэ хаһан даҕаны умнуллубат диэн.
Эһиги соһуйумаҥ. Мин олоҕум, кыргыс хонуутугар хаалбыт биитэр сэрии уотуттан ордон кэлэн дойдуларыгар биллибэккэ-көстүбэккэ үлэлии, олох кэскилин уһанса сылдьар тыһыынчанан боростуой дьоммут олохторун курдук судургу.
Эбэм төрдүлэрэ Федосеевтар диэннэр: аҕам Матвей Охлопков Алдантан тахсан, онно Большаковтар кыыстарын кэргэн ылан, бастаан Дьохсоҕон нэһилиэгэр олохсуйа сылдьыбыта. Бастакы уола, мин убайым – улахан Федор уон биэс сааһыгар диэри кэнники саха аатырбыт суруйааччыта буолбут Платон Алексеевич Ойуунускайы кытта бииргэ оонньоон улааппыта.
Ол олорон, кыһалҕалаах сут, кураан дьылга үтүрүттэрэн, аҕам кэргэттэрин илдьэ аҕатын төрдүлэрин аахха Кириэс-Халдьаайыга көспүтэ. Билигин биһиги дьэ ол Кириэс Халдьаайыга олоробут. Манна кэлэн мин, балтым Маарыйа, быраатым Иван төрүүбүт. Сэттэлээхпэр ийэм, уон иккибэр аҕам өлбүттэрэ. Тулаайах хаалбыттарга убайбыт ийэ, аҕа буолбута.
Эдэр сылдьаммын, убайым Ойуунускайы кытта оонньообута миэхэ сыһыана суоҕун иһин, Платон Алексеевич курдук советскай былаас туругурарыгар бэриниилээхтик үлэлээбит үгүс улахан революционердар үөскээбиттэринэн киэн тутта саныыбын. Оттон Кириэс Халдьаайы дьонуттан ордук Александр Федорович Попову, Михаил Егорович Кустуровы кэрэхсиибин.
Революционер Александр Федоровиһы умнубат гына өйдөөн хаалбыппын. Кини биһиэхэ, дойдутугар тахса сылдьан төрөппүттэрэ бэлэмнээн биэрбит оронноругар сыппакка, муостаҕа синиэлин тэлгээн утуйарын истэ-истэ биһиги, оҕолор олус бэркиһиирбит.
Оттон Михаил Егорович биир туспалаах киһи. Кини уончалааҕар төрөөбүт нэһилиэгиттэн Якутскайга Ломоносов курдук күрээн киирэн үөрэммитэ. Кириэс Халдьаайы дьонуттан үрдүк үөрэҕи аан бастаан бүтэрбитэ.
Киһи киһиттэн үөрэнэр. Ити дьон этиилэрин өйбөр иҥэринэн, кинилэри олук үктээбэтэҕим иһин, кинилэр дууһаларын ырааһа, дьулуурдарын күүһэ мин сүрэхпэр хайаан да иҥмит буолуохтаах дии саныыбын. Олоҕум хайа баҕарар түгэнигэр сэрии иннинэ артыал председателэ, биригэдьиирэ, тимирин ууһа буола сылдьан, комсомол путевкатынан 1931-1933 сылларга Алдан көмүһүн промышленноһыгар тиийэн шахтаҕа үлэлиирбэр, сэрии кэмигэр, кэнники ССРС Верховнай Советын депутатынан быыбардаммыт бириэмэбэр – хаһан да көнөбүнэн, ыраас дууһабынан сылдьарга дьулуһабын.
Санаан көрдөххө, үлэ уонна сэрии уун-утарылар: үлэ чүөмчүлүүр, сэрии алдьатар. Ол да буоллар, үлэлии үөрэммит сүрэхтээх киһиэхэ, бэл, сэриилэһэргэ чэпчэки. Быстахтык ыллахха, саллаат сэриилэһэрин былаһын тухары сиргэ саһан сыстар, атыннык эттэххэ, ханна тиийдин да, окуопа хастынар буоллаҕына тыыннаах ордор.
Быһата, үлэ хаһан баҕарар туһалаах. Үлэ киһини эрчийэр, тулуурдаах, мындыр оҥорор, онон ханнык да үлэттэн акаастанар, “бу үчүгэй”, “бу куһаҕан” үлэ диэн араарар оччото суох. Биһиги олохпутугар, дьиҥэр, үлэ киһиэхэ үчүгэйтэн атыны биэрбэт. Төһө эрдэттэн үлэлии үөрэнэҕин, соччонон бэйэҕэр, кэлин дьоҥҥо, обществоҕа туһалаах.
Миигиттэн сэриилэһэ сырыттахпына да, сэрии бүппүтүн да кэннэ хайдах тыыннаах ордоҕунуй диэн туоһулаһаллара. Маннык диэн толору кыайан быһаарбатарбын да, кыаҕым-дьоҕурум кыайарынан чиэһинэйдик уонна бэриниилээхтик сылдьыбытым туһалаабыта буолуо дии саныыбын. Фроҥҥа тиийэн баран биир сыл туолуута, 1942 сыл ахсынньы ыйга партияҕа киирбитим. Байыаннай бирисээгэ кэнниттэн онно биэрбит иккис партийнай андаҕарбын халбаҥа суох тутустум, хаһан да умнубаппын. Уонунан мөлүйүөн киһи түмсэн сэриилэһэр армиятыгар бэрээдэк, дьиссипилиинэ булгуччулааҕын өйдөөн, бойобуой бирикээһи, командирдар этэллэрин сокуон оҥосторум.
Саамай бэлиэтээн этэрим баар, мин тула сүүһүнэн тыһыынча киһи сэриилэспитэ. Ол дьон – ийэ дойду чиэһин харыһыгар хааннарын тохпут советскай норуоттар хорсун уолаттара – тыыннаах ордорбор суон дурда, халыҥ хахха буолбуттара. Ордук нуучча ньургун дьонугар махтанабын.
Ржев куораты ылаары сыл кэриҥэ сэриилэспиппит. Онно биир дьиэҕэ икки өттүттэн киирсии буолбута. Бастакы уонна үһүс мэндиэмэҥҥэ биһиги, иккис мэндиэмэҥҥэ – өстөөхтөр. Хостон хоско түһэн, бэрт уһуннук кыргыспыппыт кэннэ, дьиэ иһэ им барбыта. Арай биир аан сабыылаах турарын тэлэйэ баттаабытым. Онно уонтан тахса фашист саһан олорор эбит. Ааҥҥа бэйэбинээҕэр икки бүк улахан сүүнэ күтүрү кытта мин ыстыык ыстыыкпытынан тирэһэ түспүппүт. Кэпсээтэххэ өрүн аанньа, ити барыта чыпчылыйыах түгэнэ буолбута. Ытар бокуой да суоҕа. Онтон эмискэ автомат тыаһа өрө бачыгырыы түстэ. Ол биһиги дьоммутуттан биирдэстэрэ хонноҕум аннынан фашистары ытыалаабыт эбит.
Иккис түбэлтэбэр Смоленскай уобалас сиригэр биһиги разведкаҕа барбыппыт. Түүн, хараҥаҕа тыа ыллыгын устун үөмэн иһэн, немецтэр разведчиктарыгар кэтиллэ түспүппүт. Мин бастаан иһэн, бастакыларын арыый эрдэ көрөн, урут туттубутум. Кини кэннинээҕи фашист, маһы эргийэ түһэн, миигин прикладынан охсон түһэрбитэ. Биһиэннэрэ анараа разведчиктары хотон, икки киһилэрин өссө билиэн ылбыттар этэ. Ол үлүгэр быһылааҥҥа түбэһэн баран, дьонум миигин өлбүтүм-тыыннааҕым биллибэт киһини, быраҕан кэбиспэккэ, сүгэн аҕалбыттар.
Нуучча доҕотторбор ол иһин билиҥҥэ диэри ис сүрэхпиттэн махтанабын. Саллаат доҕордоһуутун күүһэ диэн итинник. Ол эрээри доҕордуу санаа хардарыта чахчы эрэнсэр, хардарыта көмөлөһөр эрэ буоллахха баар буолар.
Оттон ол хардарыта өйдөһүү, хардарыта көмөлөһүү төрдө фроҥҥа – үлэ, олох көмүскэлэ, оттон эйэлээх кэмҥэ – үлэ бэйэтэ. Фроҥҥа үчүгэй бырааһы саллаат таҥара оҥостон үҥэр. Ол быраас тыһыынчанан буойун олоҕун быыһыырын инниттэн. Хаһан да көрбөтөх инженердэригэр, рабочайдарыгар тыынын харыстыыр сэрии сэбин оҥорбуттарын иһин махталлаах буолар. Оттон саллаат бэйэтэ хорсуннук сэриилэһэн, дойдутун фашистскай быртахтан ыраастаан, эйэлээх олоҕу чугаһаталларыттан дьон барыта үөрэрэ. Оттон бүгүҥҥү иллээх олохпутугар эмиэ оннук. Олоххо туох эрэ, үчүгэй баара – дьон үлэтин түмүгэ. Инники кэскилбит эмиэ хайдах үлэлиирбититтэн тутулуктаах.
Ыччат урут да, билигин да норуот интэриэһинэн олорор, үлэлиир. Онон үлэҕэ эрдэттэн бэлэмнэниҥ, үлэни таптааҥ. Оччоҕо эрэ эһиги олоххут сөптөөх, кэрэхсэбиллээх буолуоҕа.
Федор Охлопков, Советскай Союз Геройа.
1965 сыл.