Аар тайҕаны уһаты-туора сыыйааччылар, саха саарыннара, улуу урааҥхай удьуордара, булчут бэртэрэ төһөлөөх сииккэ сиэлэн, хаарга хааман, сыра-сылба баранан сылдьаннар, биир бүтэһик хапкааннарыттан, тиһэх туһахтарыттан булду, түүлээҕи ылан сүөм үрдээн, өрөйөн-чөрөйөн үүтээннэрин булаллара. Аал уоттарын оттон айах тутан алҕаан аһатан, алгыс этэн, бултара улаханыгар-кыратыгар кыһаллыбакка астынан бөҕө буолаллара.
Байанай барахсан үөрүнньэҥин билэр бөҕө буоллахтара эбээт. Дьэ ол кэнниттэн кэлэр күнннэргэ, сымыйанан эппит курдук, тоһуур аайы тохтотор, кэтэбил аайы киллэрэр, бырахпыт аайы баардыыр, хардыы аайы харалыыр, этиппэт, кэтэһиннэрбэт бэйэлээх эриэккэс кэм кэллэҕинэ, булчут барахсан сэрэнэн, сэрбэнэн, бэйэ бодотун тардынан, кэтэнэр-мананар кэмэ кэлэр диэххэйиҥ.
Өбүгэлэрбит барахсаттар былыр-былыргыттан билээхтиир бөҕө буоллахтара эбээт, “Түүй” эбэтэр “Түүйэр” диэн тыллары. Маны таһынан этиттэрии диэн тылы бэрт дэҥҥэ да буоллар, тутталлара. Киһи барахсан бултуу сылдьан сымыйанан эппит курдук, аһара бултуйдаҕына, хойутаан да буоллар, сүрэҕэр ыттарара баар суол. Алдьархай аана арылыннаҕа ол.
Итинник түгэни мин икки булчут табаарыһым кэпсээбиттэриттэн уонна бэйэм билбит-көрбүт түгэннэрбиттэн тугун да уларыппакка, хайдах баарынан ааҕаачыбар тиэрдэ сатаан көрүөҕүм. Биллэр төрүөтүнэн, дьонум ааттарын уларытан суруйдум, бултуур сирдэрин ааттаабаппын.
* * *
Бу түбэлтэ ааспыт үйэ тоҕус уонус сылларыгар буолбут. Икки табаарыстыылар ыттанан-кустанан, туос-сатыы бултуу диэн ааттаан үүтээннэригэр айанныыллар. Аара Өндөрөй оскуолаҕа бииргэ үөрэммит табаарыһыгар, ити кэмҥэ эмиэ бултуу сытар Бииктэргэ хонон ааһардыы былааннаахтар. Бииктэр үүтээнэ Өндөрөйдөөхтөн көс ордуга икки биэрэстэ бэттэх буолуо.
Балаҕан ыйын бүтүүтэ, Иһийээнэп таҥара күнэ. Сир үрдэ саҥа тоҥон, дырдыйан эрэр буолан, сатыы киһиэхэ уонна ыкка үтүө кэм. Күһүҥҥү, түүн-күнүс тэҥнэспит кэмэ. Хойутаабыт хаас үөрэ уонна куба айанныыр кэмнэрэ.
Уолаттар киэһэ борук-сорукка киһилэрин оһоҕун кыымын көрөн, эгди буола түстүлэр. Сылайан-элэйэн истэххэ булчукка үүтээн оһоҕун буруота халлааҥҥа харбаһан ирбинньиктэнэ оонньуур кыымнара хайа да бэйэлээх сөлүүттээҕэр кэрэтик көстөрүн булчут барахсан эрэ билэн эрдэҕэ. Бииктэр табаарыстарын көрөн үөрбүт омунугар өттүгүн үлтү түһэ сыста. Сибиинньэ этин күөстээбитэ өссө да ситэ буһа илик. Үүтээнин таһыттан бүгүн кэлээт да, биир туртаһы бэрт дьиктитик ылбытын уонна икки тайаҕы бултаабытын кэпсээтэ. Ситэ сойо даҕаны илик булдун этин буһарыаҕын санаата буолбакка, бэйэтин идэһэтин этин буһара уурбут эбит.
Уолаттар ахтыбыт астарын аһаарылар, үүтээн кэннигэр баар лаабыска ойон тиийэн баайтаһын тайах ойоҕоһун, түөһүн этиттэн, мыыһастан аҕала оҕустулар. Биир солуурга ыгыччы буһаран бидилитэн кэбистилэр. Дьэ уонна Байанай маанылаах булда хайдах бултаммытын күөс буһуор диэри истэргэ оҥоһуннулар. Бииктэр оронун анныттан биир муоста маһын түөрэн, быһаҕынан буорун хаһан, хас да сыллааҕыта хаһааммыт испиирин хостоото, табаарыстарын улаханнык күндүлүүрдүү-маанылыырдыы тэриннэ. Өндөрөй бу испиири бэйэтин ньыматынан үс гына уулаан бэлэмнээн кэбистэ.
Бииктэр үүтээнигэр эмиэ бүгүн эрэ кэлэн олороро. Аттаах буолан саатын ыҥыырыгар төргүүлэнэн сылдьара. Ыттара сүппүттэрэ ырааппыт. Үүтээниттэн биэрэстэ эрэ курдук сиргэ хатыҥ тумулу ааһаатын кытта, биир туртас уонча хаамыылаах сиртэн ойон туран арыы ыарҕа талах быыһыгар ойбут. Ол гынан баран уҥуор туораабатах. Бииктэр СКС карабинын илиитигэр ылбыт, атын чугас маска баайбыт. Сол да сылдьан хараҕа ыарҕатын диэки. Арай, ыарҕа быыһыгар киирбитэ, туртаһын атахтара бу илигирэһэ сыталлар эбит. Соһуйан да төһөнү соһуйуой. Дьиктитэ диэн, туртаһа бэлиэр хараҕын уота өһөн, тылын туора уобан өлөн сытар буолан биэрбит. Онто баара куҥ-тас бөҕөтө, көнньүнэн өлбүккэ ханан да маарыннаабат. Ону ылан ыҥыырыгар туора бырахпыт, үүтээнигэр илдьэн астаары быалаан кэбиспит.
Мантан аҕыйах миэтэрэни бараатын кытта, үүтээнин таһынааҕы бастакы элгээнэ нэлэс гына түһэр. Онтун уҥуоругар аны туран биир тыһы тайах уулуу турар эбит. Ол аайы саатын сүгэ сылдьар буоллаҕа дии. Эмиэ хараҕын элгээнин уҥуоруттан араарбакка эрэ, атын баайа охсор. Атыттан уонча хаамыы тэйээт, сүүсчэкэ хаамыылаах сиргэ бааллыбыт курдук турар тайаҕы биирдэ ытан кэбиһэр. Байанайыгар алакыылыы түһэн баран, туртаһын илдьэн үүтээнин аттыгар хаалларан, таарыччы куул илдьэ кэлэн уҥуор тахсан тайаҕын иһин ороон, куулларыгар уктан, онтун иккис үүтээнин таһынааҕы элгээнин кытыытыгар баар далаһатыгар олорон сууйаары, илдьэн түһэрэн кэбиһэр. Бүтэй бүөрдээх баайтаһын тайах бэрдэ буолан биэрбит. Дьэ уонна чэйдээн баран, хаалан ханна эрэ сүтэн кэлбит ыттарын баайталаан, оҥостон тиийэн тайаҕын ситэри астаан, үүтээнин кэннигэр баар лаабыска таһан кэбиһэр.
Бииктэр туох даҕаны бэртээхэй ырыаһыт этэ. Бултуйбут киһи быһыытынан киҥинэйэн ыллыы-ыллыы тайаҕын иһин сууйа олорбут. Күһүҥҥү айылҕа барахсан, Иһийээнэбин билиммиттии, иһийбит аҕай. Үтүө-мааны кэм, бүтэһик ылааҥы күннэр тураллар. Ол букунаһа олордоҕуна, арай туран, элгээнин уҥуор уу чалымныыр тыаһын истибит. Көрө түспүтэ, аны атыыр тайах киирэн сыт ыла сатаан олоотуу турар буолан биэрбит. Ыт үрэрин истибэт, тайах хаанын, иһин сытын ылбат уонна биэс уонча хаамыылаах сиргэ далаһа үрдүгэр багдаллан ууну булкуйа олорор киһини дьаалайбат, туох ааттаах кулгааҕа-хараҕа бүөлэммит тайаҕа эбитэ буолла?! Бииктэр, баҕар, куба айанныа диэн харабыынын чугас ууран олорбут буолан, утары көрөн олойон турар тайаҕы уолугун үүтүнэн түһэрэн, биирдэ эрэ субуйа ытан кэбиһэр. Бу үс эрэ чаас иһигэр үһүс булда буолар.
Биһиги киһибит барахсан түөрт уон алта эрэ саастаах, тоҥ маһы тосту тардар кыахтаах киһи туох куһаҕаны санаахтыай? Үөрэ-көтө бу да кыылын астаан, лаабыһыгар таһан баран олордоҕуна, ааттаах атастара, биир кылааска үөрэнэн оскуолатын бииргэ бүтэрбит эмиэ ааттаах ырыаһыт, байаанньыт бэрдэ Өндөрөйө дибдитэн кэлбитин көрөн үөрүөн үөрдэҕэ.
Туртас аттаах киһиттэн соһуйан, сүрэҕэ хайдан өлбүт диэн сылыктаабыттар. Ырыа куттаах уолаттар, хата, үүтээннэригэр бэрт бүччүмнүк хараллан сытар байааннаахтар эбит. Онтуларын хардары-таары тарда-тарда ыллаан сыыйан киирэн барбыттар. Манна даҕаны, хабарҕа хайдарынан хаһытаабакка, аргыый-наллаан ыллыыллар эбит. Дьэ онон уолаттар барахсаттар үөрэн-көтөн, баай-талым остуолга астына аһаан, сэһэн-сэппэн бөҕө буолан, ырыа бөҕөтүн ыллаан, олох хойут утуйбуттар.
Сарсыарда Бииктэр табаарыстарыгар төһө кыайалларынан эт сүктэрэн ыыталыыр уонна бэйэтэ тыатыгар тахсар. Ол да тахсан кураанах буолбат. Ыттара сотору соҕус буолан баран үрэн киирэн барбыттарыгар тиийэн, аны, оҕолоох тыһыны бултуйар. Дьэ уонна сүрэҕэр ыттаран, киһи эрэ буоллар дьиксинэ саныыр. Булдун этин лаабыстаан баран, сөп соҕус эрдэ үүтээнигэр кэлбитэ, аҕата оҕонньор биир киһилээх кэлэн олороллор эбит.
— Сөп буоларбын ыллым, кэбис, уурайан дьиэлиэххэйиҥ, – диэбитин аҕата сөбүлэспэтэх. Онон кырдьаҕастар хаалар буолбуттар. Арай, онно бары сүбэлэһэн дьиэлэригэр төннөн, сааларын быйыл ылбаттыы ыйаталаабыт буоллуннар. Хайдах буолуо эбитэ буолла? Билбит суох. Биһиги дьоммут атыннык дьаһаммыттар.
Хаалбыт да дьон си-дьүгээр буолбатахтар. Эмиэ түөрт тайаҕы бэрт кыра кэмҥэ сууһараллар. Онтон мах бэрдэрэн, син сөп буолан, былааннаах кэмнэрин иннинэ дьиэлииллэр.
Бу айдааннаах-араллааннаах сопхуостары эһии уодаһыннаах уурааҕын толоруу кэмэ. Онон ханна да курдук, биһиэхэ даҕаны истигэн бөҕө дьаһалтабыт ити идэмэрдээх дьаһалы турунан туран толорбута. Бииктэр төһө даҕаны тыа суутун үлэһитэ буоллар, сопхуоска аҕатынаан үлэлээбит паайын ылаары бөһүөлэктэн тэйиччи баар сылгы баазатыгар баран иһэн, оҕолоох тыһы тайаҕы бултаан кэбиһэр. Төһөтүн даҕаны иһин, Байанай барахсан “баайан” биэрбитин “һай!” диир кыаҕа суоҕа эбитэ буолаахтыа. Ити кини куһаҕан буолуон биир нэдиэлэ иннинэ бултаабыт бүтэһик булда буоларын хантан билээхтиэ баарай?
Кэлин, буолар буолтун кэннэ, Өндөрөй били үүтээҥҥэ аһыы олорон Бииктэр: “Аны көрсөр биллибэт”, — диэн этэн аһарбытын өйдөөн олус соһуйбут, саллыбыт этэ. Ити буолара дуу, куһаҕан буолаары гыммыт киһинэн этиттэрэн чугас дьонугар биллэрэ-сэрэтэ сатыыр түгэннэрэ баар буолааччы дииллэрэ? Билбит суох. Бииктэр даҕаны ол эппит тылларын бэйэтэ да өйдөөбөтөҕө буолуо дии саныыбын. Ол да иһин этиттэрии диэн этэн эрдэхтэрэ.
Михаил Гоголев — Долгун