Өрүүнэ уолаттара: «Ийэбитинэн киэн туттабыт»

Бөлөххө киир:

Улуу Кыайыы 75 сыла. Бу кыайыыны сэрии толоонугар эрэ буолбакка, тыылга эмиэ Саха сирин тыатын олохтоохторо килбиэннээх үлэлэринэн чиэстээхтик уһансыбыттара. Ону сырдатар, үйэтитэр сэрии кэннэ күн сирин көрбүт дьон ытык иэспит буолар.

Биһиги ийэбит Ирина Степановна Кононова Чурапчы оройуонун Кытаанах нэһилиэгэр Көчүктэй диэн сиргэ 1918  сыллаахха дьадаҥы бааһынай кэргэнигэр күн сирин көрбүтэ. Ийэтэ Варвара Илин Бахсы кыыһа, аҕата Степан Гурьевич, үөрэҕэ суох, холкуостаах. Ийэбит бииргэ төрөөбүттэрэ бары кыргыттар: Марина Степановна, кэргэнэ Миронов Николай Николаевич, Татьяна Степановна педагогическай үлэ бэтэрээнэ, кэргэнэ суох этэ, Анфиса Степановна, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, «Бочуот Знага» уордьаннаах, кэргэнэ Эляков Петр Яковлевич эдэр сааһыгар өлбүтэ, Августа Степановна эдэр сааһыгар өлбүтэ, кэргэнэ Слепцов Кэнчээри Михайлович.

Бу кыргыттар бары дьоннорун кытары хоту Булуҥҥа көһөрүллэн, элбэх эрэйи-муҥу көрбүттэрэ. Эдьиийдэрбит кэпсииллэринэн, эһээбит Степан Гурьевич көһүүгэ сылдьан фроҥҥа диэн 1 000-1 500-түү хааһы өлөрөн, барытын үргэтэн, маҕаһыыҥҥа туттарар сорсуннаах булчут эбит. Онон, Булуҥҥа эмиэ үчүгэй үлэһит, чулуу булчут аатырбыта. “1941-1945 сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ килбиэннээх үлэтин иһин“ мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Оннук үлэлии-хамсыы сылдьан, 1947 сыллаахха балаҕан ыйыгар баара-суоҕа 54 сааһыгар наһаа соһуччу суох буолбута, Булуҥҥа хаалбыта… Олоҕун тиһэх сылларыгар хоту олорбутун, Кыайыы туһугар дьаныһан бултаабытын, охтуор диэри үлэлээбитин Булуҥҥа Куонаанап стаана диэн ааттаммыт сир кэрэһилии турар.

Билигин санаатахха, көһөрүллүүгэ сылдьыбыт чурапчылар Кыайыы туһугар тугу да аахсыбакка, олус сорунуулаахтык үлэлээбиттэр эбит. Ол да иһин үксүлэрэ, ол иһигэр эдэркээн эдьиийбит Марыына, кыһыннары-сайыннары биир да күнү көтүппэккэ балыкка сылдьан, «1941-1945 сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ кил­биэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыттар. «Саппыйаҕа кураанах эмэҕи илдьэ сылдьарбыт, ыксаатахпытына илиибитин онон сотторбут, ааларбыт. Балыгы араарарбытыгар бэйэбит оҥостубут хаххабытын аттыбытыгар туруорарбыт», – диэн кэпсиир эбит. Балыксыттар кыһын улахан буурҕаҕа, сайын ­ баалга эрэ тохтууллар эбит. Онно да сытар-олорор кэлиэ дуо?! Муҥхаларын, илимнэрин, таҥастарын куурдаллар-хатараллар, абырахтыыллар.

Кытаанах нэһилиэгиттэн Ярославскай аатынан холкуос дьоно Булуҥҥа алта сыл устата Трофимовскай, Саһыллаах диэн сирдэринэн сылдьан, ахтар-саныыр дойдуларыгар 1948 сыл күһүнүгэр дьэ эргиллибиттэр.

Ийэбит Кытаанах начаалынай оскуолатын бүтэрбит. Онтон Чурапчы райкомолун тиэхиньиичэскэй сэкирэтээринэн быыбарданан, 1939 сыл тохсунньуга үлэлии киирбит. Бу үлэтин кэмигэр, 20 саастааҕар, ити сыл Чурапчы оройуонун 1-кы ыҥырыылаах сэбиэтин дьокутаатынан быыбардаммыт. 1940 сыл Чурапчы борокуратууратын сэкирэтээринэн, норуодунай суут сэкирэтээринэн, 1941 сылтан Чурапчы сельскэй сэбиэтин сэкирэтээринэн, бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир.

1942 сыллаахха саас Лыткин Василий Сергеевиһы кытары Чурапчыга загсаланан, ыал буолаллар. Ити сыл аҕабыт Чурапчы педучилищетын ситиһиилээхтик бүтэрэн, дьонун алааһыгар Атырдьахха бииргэ сайылыыллар. Сайын иккис аҥаарыгар хоту көһөрүү айдаана, сотору-сотору фроҥҥа, уоттаах сэриигэ атаарыы аймалҕана.

Атырдьах ыйын ортотугар аҕабыт учууталынан ананан Аммалыыр, ийэбит хат буолан, кини дьонугар хаалар. Амма-Наахара толорута суох орто оскуолатыгар саҥа учууталлаан иһэн, балаҕан ыйыгар бэбиэскэ тутан, кэргэнин, төрөппүттэрин да көрсүбэккэ, фроҥҥа аттанар. Ийэбит уол оҕолонор, ол гынан, сэрии ыар кэмигэр бу бастакы чыычаахтара тымныйан өлөөхтүүр.

Аҕабыт ити бириэмэҕэ бастакы ыарахан бааһырыытын ылан, Улан-Удэҕэ госпитальга сыппыт, онно ийэбит барахсан оҕотун илиитин ыраас илиискэ түһэрэн ыыппыт. Онтон фроҥҥа иккистээн бараары сылдьан, «уолбут Вася өллө» диэн суругу туппут. Эбээлээх-эһээбит «ол уолу олус аһыйбыппыт…», дииллэрэ. Аҕабыт уоттаах сэрии ортотунан өлөр-тиллэр ыккардынан сырыттаҕына, ийэбит суругу-сибээһи быспатах, онон улаханнык күүс-көмө буолбут. Фроннааҕы суруктарын, хаартыскаларын олоччу мунньа сылдьыбыта, билигин даҕаны биһиэхэ кичэллээхтик уурулла сылдьаллар. Аҕабыт Василий Сергеевич түөрт аҥаар сыл сэриилэһэн, үстэ бааһыран, сэриини өстөөх арҕаҕар Берлиҥҥэ түмүктээбитэ. 4 бойо­буой мэтээллээх. 1946 сыл ахсынньыга кини дойдутугар кэлэригэр, ийэбит Алаҕар сельсоветын сэкирэтээринэн үлэлии сылдьара.

Ийэбит Ирина Степановна уонна эһэбит Сергей Инно­кентьевич Лыткин сэрии сылларыгар дьулуурдаахтык үлэлээн, «1941-1945 сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыттар.

Ийэбит үтүө суруксут, сахалыы хомоҕой тылынан уустук-ураннык суруйара, ол да иһин буолуо, райкомолга тиэхиньиичэскэй сэкирэтээринэн, оройуон суутун, борокуратууратын сэкирэтээрдэринэн уһуннук  үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Сэрии саҕана Чурапчы сельскэй сэбиэтигэр бэрэссэдээ­тэллээн, үгүс сыратын биэрбитэ.

Оччолорго тырааныспар диэн суох, наар сатыы сылдьаллар. Чыаппараҕа сельскэй сэбиэт сэкирэтээринэн үлэлии сылдьан, оройуон киинигэр 8 көс сири сатыы да, атынан да киирэрэ үһү. Биирдэ хас эмэ тыһыынча сол­куобайы сүгэн, сатыы Чурапчыттан Чыаппараҕа аҕалбытым диэн кэпсиирэ. Сэбиэккэ үлэлии сылдьан урукку Алаҕар, Бахсы ыалларын алаастарынан, үрэхтэринэн сатыы кэрийэн, ис түһээни хомуйара, сайыамҥа суруйтарара, карточнай систиэмэ саҕана хас биирдии киһини көрсөн түҥэтэрэ.

Эйэлээх олох саҕаланан, олох-дьаһах сыыйа көнөн, биэс уол оҕоломмуттара. 1947 сыллаахха сэтинньи ыйга Сережа төрүүр, ити биһиги дьоммут бастакы дьоллоро. 1949 сыллаахха Яша төрүүр, кыра сылдьан улаханнык ыалдьыбыт, үс сааһыгар биирдэ хаампыт. Онтон 1952 сыллаахха тохсунньуга Вася төрөөбүт. Бу уол оҕо эрдэҕиттэн наһаа сытыы, булугас-талыгас, куруук аҕатын кытары эрийсэр, кыратыттан саҥалаах-иҥэлээх эбит. 1955 сыллаахха Степа төрүүр. Бу уолу ийэтэ кыыс оҕолуу таҥыннарар эбит, олус имигэс, кытыгырас уол буола улааппыт. 1956 сыллаахха бэс ыйыгар мин, бэһис уол, Валера төрүүбүн.

Ити курдук төрөппүттэрбит барахсаттар биэс уолу сүгэн-көтөҕөн, аһынан-харыһыйан, иитэн-улаатыннаран киһи оҥортообуттара. 1958 сыллаахха ийэбит Ирина Степановна ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун ­уурааҕынан Ийэ буолуу мэтээлин 2-с истиэпэнинэн наҕараадаламмыта. Биһиги өрүү аҕабыт төрөппүттэрин, эбээбит Евдокия Ивановнаны, эһээбит Сергей Иннокентьевиһы кытары бииргэ олорбуппут. Биһиги киһи-хара буоларбытыгар кинилэр көмөлөрө тугунан да кэмнэммэт.

Сытыары-сымнаҕас майгылаах, дьонугар-сэргэтигэр өрүү үчүгэйи эрэ баҕарар ийэбит улахан үөрэҕэ да суох буоллар, олоххо киэҥ билиилээх, дьону барытын кытары үчүгэй эрэ сыһыаннаах этэ. Оскуола бибилэтиэкэтэ интэринээт дьиэтигэр (билиҥҥи таҥара дьиэтэ) баара. Онно интэринээккэ олорор Толоон оҕолоро үгүстүк сылдьаллара, ийэбит кинилэри олус истиҥник көрсөрө.

1962 сыллаахха аҕабыт Василий Сергеевич бөдөҥсүйбүт Эрилик Эристиин холкуос солбуйар бэрэссэдээтэлинэн ананан барбыта, ону батыһан ийэбитин кытары Степа биһиги Хоптоҕоҕо кыстаабыппыт.

Аны бөдөҥсүйбүт холкуос ыһыллан, аҕабыт дойдутугар төннөн холкуос бэрэссэдээтэлинэн ананар. Ийэбит оҕо саадын иитээччитинэн, Алаҕар оскуолатын бибилэтиэкэринэн үлэлээбитэ. 1969 сыллаахха бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта. Аҕабыт хаһаайыстыбанньык буолан, холкуоска сүүрбэччэ сыл үлэлииригэр үчүгэй да, ыарахан да түгэннэригэр үтүө сүбэни, истиҥ тылы өрүү ийэбититтэн истэрэ. Дьоммут 30 сыл олус дьоллоохтук олорбуттара. Ийэбит үтүө майгыта салайар үлэҕэ сылдьар кэргэнигэр көмө-тирэх буолбута саарбаҕа суох.

Ийэбит барахсан дьүөгэлэрин кытта нэһилиэккэ ыытыллар тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттара. Онон ити сылларга бөһүөлэк дьахталларын ортотугар биир көҕүлээччи, тэрийсээччи быһыытынан биллэрэ. Ити курдук дьоллоохтук олорон, 1972 сыллаахха ахсынньы 2 күнүгэр, ийэбит баара суоҕа 54 сааһыгар, ыалдьан бу дойдуттан барбыта.

Төһө даҕаны элбэх сыл-хонук аастар, дойдубутугар Чыаппараҕа биһиги ийэбитин Ирина Степановна Кононованы сылаас-сымнаҕас тылынан ахтар кырдьаҕастар бааллар, биһигини «Өрүүнэ уолаттара» диэн үөрэ көрсөллөр. Биһиги ону киэн тутта истэбит.

Валерий  ЛЫТКИН,

гражданскай-судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ,

Чурапчы улууһун Алаҕар нэһилиэгин бочуоттаах гражданина.

 Сүрүн хаартыскаҕа: Ирина Степановна, Василий Сергеевич Лыткиннар.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0