Киһи сааһыран истэҕин ахсын, оҕо сааһын олус күндүтүк ахтар-саныыр буолан иһэр. Мин оҕо сааһым Усуйаана улууһун Хаһааччыйа диэн бөһүөлэгэр ааспыта. Билигин сааһыран олорон санаан, ахтан кэллэхпинэ, эмиэ да үөрэ, сөҕө, ардыгар бэркиһии, сорох түгэннэри кыбыста, сонньуйа, хомойо саныыбын.
Ийэлээх аҕам
Биһиги дьиэ кэргэн бииргэ төрөөбүттэр – сэттиэбит. Ийэбит Анна Никитична сотору 80 сааһын туолаары сылдьар. Аҕабыт Петр Иннокентьевич Слепцов Үөһээ Дьааҥыттан төрүттээҕэ. Ол да иһин буоллаҕа, олоҕун усталаах туоратыгар Хаһааччыйа бөһүөлэгэр ынахтаах, сылгылаах ыалтан биир бастакылара, бастыҥнара этэ. Аҕа дойду сэриитин ыарахан кэмнэригэр холкуос табатын уоран сиэбиккин диэн хаайыыга түбэһиннэрбиттэрэ. Сэттэ сыл Эһэ Хайа, Хаандыга шахтатыгар үлэлээн, доруобуйата төһө да мөлтөөтөр, дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Аҕабыт барахсан төһө да хаайыылаах аатын ыллар, санаатын күүһүнэн холкуос, сопхуос араас үлэлэригэр ылсыһан сыралаһан, миккиллэн барбыта. Кини сахаҕа кырата суох үрдүк уҥуохтааҕа, киэҥ харахтааҕа, будьурхайдыҥы баттахтааҕа, бөҕө-таҕа көрүҥнээҕэ. Хоту дойду киһитин быһыытынан балыксыт, булчут бэрдэ этэ. Кыайбатаҕа, сатаабатаҕа диэн суоҕун кэриэтэ буолара.
Оччолорго туох барыта бэйэ илиитинэн оҥоһуллар кэмигэр төһөлөөх сүүһүнэн миэтэрэ илими, муҥханы таҥмыта, хаппыта буолуой?! Сүүрбэ биэс харахтаах илимтэн алта уоннаахха тиийэ хатара. Ыраах сытар балыктаах күөллэргэ атынан, ытынан сылдьан барыны өлгөмнүк бултуура. Кырсаҕа хапкаанныыра, паастыыра. Бултаабыт балыгын сыарҕаҕа тиэйэн, атынан таһан бөһүөлэккэ, Хаһааччыйаҕа, аҕалан туттарара. Сүөһүлэрин, сылгыларын ахсаанын сыллата Үөһээ Дьааҥыттан аҕалтаран элбэтэрэ, ууһатара.
Кэлин Кулаарга көмүс хостооччулары кытта ыкса билсиһэн элбэх барбыт-кэлбит үрдүк дуоһунастаах табаарыстаммыта. Кистии-саба бу дьоҥҥо балыгын, булдун мэнэйдэһэн дьиэтигэр-уотугар, бултууругар наадалаах сэби-сэбиргэли, дьиэ туттар матырыйаалыгар тиийэ булара. Онтун тиэйэн аҕалан биэрэллэрэ. Бурааҥҥа, мотуоркаҕа наадалаах уматыгы хас да буочукҕа толору кутан биэрэллэрэ. Дьиэтин таһыгар улахан ампаар туппута. Онно уонунан кыыл таба этин уган, сайыннары сииргэ хаһаанара. Кыһын, сайын буолар улахан бырааһынньыктарга, табаһыттар, балыксыттар күннэригэр, хоту улуустартан хаартыһыттар мустаннар хас да күннээх түүн сүүйүүлээх оонньуу тахсара. Онно киирбит харчытыттан оҕолоругар киниискэҕэ уурдаран иһэрэ, ону оҕолор кэлин улаатан баран билбиппит.
Бултаан-алтаан кэллэҕинэ, хайаан да нэһилиэк кырдьаҕастарын дьиэлэрин ааныгар кууллаах балыгы, миэстэнэн кыыл таба этин ууран ааһара. Дьон ону ылан баран: “Ээ, Бүөтүрбүт бултаан кэлбит”, — диэн сэрэйэллэрэ, махтаналлара.
Ийэбит Анна Никитична Сыроватская айан дьоно биир бастакынан тохтоон ааһар Усуйааналарын бөһүөлэгэр төрөөбүтэ. Аҕата Хаатыҥка Никиитэ диэн нуучча хаһаактарыттан төрүттээх сахатыйбыт киһи этэ. Кыыһа төрүттэрин хаанын батан ыраас, сырдык, маҥан кырса ньуурдааҕа. Чугаһынан кини курдук маанылаах кыыс суоҕа.
Аҕабыт Бүөтүр хаайыыттан дойдутугар эргиллэн баран, бу кэрэ кыыһы таба көрөн ымсыыра санаабыт. Хааһааччыйаҕа улахан оонньооччулары кытта хаартыга күрэхтэһэн, бүтэһик харчытын ууран туран, дьоло тосхойон, улахан бааны — мунньуллубут харчыны олордон ылбыт. Ол оонньууга Хаатыҥка Никиитэ кыайтаран “илиитин соттон”, Усуйаанатыгар айаннаары Хаһааччыйа биэрэгин үрэҕэр олордоҕуна, Бүөтүр сүүйүүлээх киһи буолан биэрэккэ билэр уолаттарынаан кыайыытын сууйа сылдьан, кырдьаҕаһы көрөн, күндүлээбит. Оҕонньор онтон үөрэн-көтөн махтанан, билсиһэн, эдэр киһини хайҕаан, Усуйаанаҕа сылдьар, охсуллар күннээх буоллаҕына ыалдьыттыырыгар ыҥырбыт. Онуоха Бүөтүр холуочуйбучча уонна түгэни мүлчү тутумаары да буоллаҕа, харса суоҕун киллэрэн, наадалаах киһи быһыытынан оҕонньортон кыыһын туһунан быһа бааччы ыйытааччы буолбут. Дьэ, ити курдук кэпсэтэн ойох буолуохтаах кыыһын туһунан билбит. Санаата өссө күүһүрэн, бу кыыһы кэргэн кэпсэтэ уталыппакка бара сырыттаҕына эрэ сатаныыһыбын диэн быһаарыы ылыммыт.
Күһүөрү биир лиитирэ испиирдээх, табаарыс уолаттарын илдьэ мас оҥочонон Дьааҥы өрүһү таҥнары эрдинэн Усуйаанаҕа Хаатыҥка оҕонньорго көтөн түспүттэр. Оҕонньор билэр эдэр киһитин үөрэ-көтө көрсөн, Бүөтүр санаатын бөҕөргөппүт. Ууламмыт испиири остуолга туруоран кэпсэтии саҕаламмыт. Ортолуу холуочуйбут Хаатыҥка Никиитэ сөбүлэҥин биэрэн, ол күн Бүөтүр кыыһы көһөрөн аҕалбыт. Дьэ, ити курдук саҕаламмыт, кинилэр ыал буолар олохторо.
Эдэр дьону ыраах сытар Киров учаастагар сүөһү көрүүтүгэр анаан үлэҕэ ыыппыттар. Бу учаастакка олорон үс оҕолоругар күн сирин көрдөрбүттэр. Кэлин бөдөҥсүтүү саҕана бу учаастак сабыллан, 1960 сыллаахха Хаһааччыйаҕа көһөн олохсуйбуттар. Эргэ Хаһааччыйаҕа дьиэ-уот туттан, оҕо-уруу төрөтөн, быр-бааччы ыал буолан олорбуттара. Ийэбит бөһүөлэк балыыһатыгар өр сылларга санитарканан эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Аҕабыт күүһэ кыайарынан хара өлүөр диэри илиитин үлэттэн араарбатаҕа. Оччотооҕу сопхуоһу салайан ааспыт тойоттор элбэхтэ хайҕаан араас наҕараадаларынан кыайыылаах үлэтин бэлиэтээбиттэрэ. Аҕабыт Кайгасовы, Григорьевы махтана, ахта саныыр этэ.
Орой мэник оҕо сааһым
Мин 1965 сыллаахха Хаһааччыйа орто оскуолатыгар үөрэнэ киирбитим. Сайын кыччаччы кырыттарбыт баттаҕым күһүөрү адаарыччы үүнэн өрө анньан тахсыбыта. Оскуолаҕа кэтиллэр кыыс оҕо таҥаһын таҥна үөрэммэтэх буоламмын, улахан эрэйгэ түбэспитим. Адаарыччы үүммүт баттахпын кистии сатаан, ийэм ойуулаах күөхтүҥү өҥнөөх солко былаатынан тууна баайбыта. Тура сылдьар баттаҕым ол солко былаат быыһынан быган тахсыбытын ытыспынан баттыалыы сатыырым да, син биир өрө анньан быган тахсан сордуура. Эдьиийбин Уляны батыһан сугэһэрдээх суумкалаах оскуола боруогун аан бастаан атыллаан киирбиппин бу баардыы өйдүүбүн. Бастакы үөрэх күнүгэр буруйданан муннукка турбутум. Киров учаастагар бииргэ олорбут уолум миигин көрөн: “Эн чөчүөккэ курдуккун” диэбитигэр, кыыһыран чэрэниилэлээх иһитинэн сирэйин ыһан кэбиспитим. Кэлин бу Миши Бочкаревтуун ыкса доҕордоһон, бэрт элбэх күлүүлээх түгэннэр өйбөр хаалан хаалбыттар.
Кыра сылдьан Киров учаастагар бу Мишаны кытта бииргэ олорбуппут. Онно биир дьиэ кырыыһатыгар ыттан тахсан, тылбынан ылтаһын тимири салааччы буоллум. Дьэ, онно доҕоор, тымныы ылтаһын тылбын хам ылбат дуо?! Куттанан быччаччы көрүөхпүнэн көрөн, хам хараҕаланан ыйылыы сатыы турдахпына, хата, Миша обургу көрөөт, дьиэттэн итии уулаах чаанньыгы дьалкыһытан таһааран уу кутан тылбын араарбыта. Онон тылым, уоһум төһө да итии ууга бустар, быыһаатаҕа дии. Кэлин улаатан баран Миша: “Ити, арааһа, уоһуҥ итии ууга буһан боллоччу улааппыта буолуо”, — диэн хаадьылыыра. Кэлин Миша Бочкарев Новосибирскай куоракка баран олохсуйбута. Нуучча кыыһын кэргэн ылбыта, улахан оҕолордоохтор. Дойдутугар кэлэ сылдьан, биирдэ миэхэ анаан-минээн кэлэн ыалдьыттаабыта. Оҕо сааспытын ахтан-санаан улаханнык долгуйбуппут.
Алтан чуораан чугдаарар
Алтыс-сэттис кылааска үөрэнэ сырыттахпытына, Хаһааччыйа оскуолатыгар дириэктэринэн Прибалтикаттан Мэлс Алиханович диэн учуутал ойоҕунаан үлэлии кэлбиттэрэ. Омуктарын билбэтим эрээри, оҕолор “немец” диэн ааты кистээн иҥэрбиттэрэ. Бу дириэктэрбит сыыйа аатын-суолун суолтатын тоһоҕолоон өйдөтө сатыырын олус сөбүлүүр буолбута. Онон кини аата Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин диэн тыллартан тахсарын бары кэлин өйдөөн хаалбыппыт быһылааҕа.
Кэргэнин аатын умнан кэбиспиппин. Арай, кини куруук уһун, кугастыҥы сырдык баттахтааҕа. Онтун ыһан баран уруокка киирэрэ. Ону биһиги, улаатан эрэр кыргыттар, ымсыыра көрөммүт кини уруогар эмиэ баттахпытын ыһан кэбиһэр буолбуппут. Учууталбыт кыыһыран, аныгыскы уруокка баттахпытын хомунарбытыгар сэрэппитэ. Ол эбэтэр барыбытын “дириэктэр хоһугар барыаххыт” диэн буолбута. Дьэ, биир күн математика уруогар кыргыттар эмиэ баттахпытын ыһан баран учуутал киирэрин кэтэһэн олордубут. Учууталбыт киирээт кыыһыран сирэйэ-хараҕа уларыйа түстэ, кылаастан төттөрү ойдо. Өр-өтөр буолбата, дириэктэрбитин кытары киирэн кэллилэр. Дириэктэр кылаас аанын тэлэччи аһан баран кыргыттары тахсарбытыгар модьуйда. Эбиитин тахсан иһэр кыргыттары аахтара тэбээччи киһи буолан биэрдэ. Мин ол алдьархайы көрөн олордум. Бүтэһик тахсан иһэммин, дириэктэрим тэбэн истэҕинэ инним хоту ыстанан кэбистим. Онно дириэктэрим сыыһан атаҕын аан холуодатыгар тэбэн баран туох да наһаа кыыһырда, кыйаханна уонна үөхсүбүтүнэн кэннибиттэн ситэн кэлэн көтөҕөн таһааран баран, уулаах буочукаҕа төбөм оройунан уган кэбистэ. Ууга чачайыах киһини кыргыттарым сүүрэн кэлэн хостуу тартылар. Биирдэ оскуолабыт тымныыта бэрт буолан, саха тылын уруогар истээх соммун кэтэн олордум. Учууталым Егор Николаевич хаста да соммун устарбар этэн баран, саҥарбатым, аахсыбатым иһин, кэлэн сутуругунан сыҥааҕым тахсыар диэри оҕуста. Онно ыарытыйан, сатаан аһаабат буолан хас да хонук дьиэбэр сыппытым. Ийэм былаатынан ыга баайан кэбиһээхтээбитэ. Аҕыйах хонугунан үчүгэй буоламмын эмиэ үөрэн-көтөн үөрэхпин салҕаабытым. Физика уруогар учууталбыт нуучча дьахтара этэ. Биирдэ оскуола бибилэтиэкэтиттэн уларсыбыт кинигэбин умсугуйан аҕай уруокка кистээн ааҕа олордум. Ол олордохпуна учууталым тута сылдьар укааскатынан эмискэ төбөҕө саайан миигин улаханнык соһутта. Бэйэм да соһуйан хап-сабар илдьэ сылдьар кытаанах галетынан быраҕан саайбытым, оруобуна учууталым сүүһүн ортотугар тиийэн “тос” гына түстэ. Учууталым ыһытыы-ыһытыы сүүрэн кэллэ да, укааскатынан сирэйбин туора-маары охсуолаата. Онтум кып-кыһыл сурааһыннар иэдэспэр хаалан хааллылар. Ол күн мунньахтыы оҕустулар быһыылаах, миигин бастаан пионергыттан уһуллаҕын уонна оскуолаттан үүрүллэҕин диэн бирикээс таһаара оҕустулар. Сарсыҥҥыттан үөрэнэ кэлбэккин диэн эбиитин өйдөтөн, тоһоҕолоон биэрдилэр. Мин улаханнык хомойо- ытыы барбатым, дьиэбэр күннэтэ бүппэт үлэҕэ аралдьыйан бэрт үчүгэйдик сырыттым. Саамай эрэллээх дьүөгэм Вера күннэтэ оскуола сонунун кэпсээн иһэр. Ол да буоллар санаа син биир киирэр буоллаҕа дии, кистии-саба аҕам хаһан тыаттан төннөрүн кэтэһэбин. Кини эрэ көмүскэһэр киһи буолуохтааҕын сүрэхпинэн сэрэйэбин. Аҕам уонча хонугунан тыаттан эргиллэн кэллэ. Ийэм барахсан аҕабар туох буолбутун хайдах баарынан кэпсээн биэрдэ.
“Дьэ, оскуолаҕа сарсын иккиэн барыахпыт. Аахсыаҕым. Бэлэмнэн”, — диэн аҕам санаабын көтөхтө. Чэрдээх улахан баппаҕайынан төбөбүттэн сып-сылаастык оргууй аҕай имэрийэн, сыллаан ылбыта, санаабар, билигин да биллэн ааһарга дылы. Мин көмүскэтэр киһилэнэн, уйадыйан умса туттан олорон хараҕым уутун сотуннум, санаам чэпчээн, тулам сырдаан, көхсүм кэҥээн хаалбыкка дылы буолла. Сарсыҥҥы күнү кэтэһэн дьоллоохтук, сүрдээх минньигэстик үөрбүтүнэн утуйан хааллым.
Сарсыарда аҕам мааны таҥаһын таҥнан, хаалтыстанан, хап-хара этэрбэһин анньынан, каракуль саҕалаах сонун, таарбаҕан тириититтэн тигиллибит бэргэһэтин кэтэн, миигин илиибиттэн сиэтэн оскуолаҕа тиийдибит. Аҕам нууччалыы иҥнигэһэ суох саҥарар буолан, дириэктэргэ киирэн туох санаалааҕын быһа баччы эттэ. Оройуон үөрэҕин салаатыгар үҥсүү сурук суруйуох буолан куттаталаата. Бүтэһигэр дириэктэрбит илии тутуһан, аны итинник быһыы-майгы учууталлар өттүлэриттэн тахсыа суоҕа диэн мэктиэлээтилэр, мин үөрэхпин салгыырбар эттилэр. Ити курдук мин Хаһааччыйа орто оскуолатыгар ахсыс кылааһы бүтэриэхпэр диэри үөрэммитим. Бэйэм оскуолатааҕы сылларбын билиҥҥи оҕолорго, сиэннэрбэр тэҥнээн көрдөхпүнэ, сонньуйан, хараастан ылабын.
1973 сылллаахха эдьиийбинээн Улялыын иккиэн экзамен туттарар сылбыт этэ. Ону кытта атын сиргэ үөрэнэ барар сылбыт кэлбитэ. Учууталларым бары кэриэтэ атын сиргэ баран үөрэнэрбэр аһаҕастык этэллэрэ. Онон эдьиийбинээн күннэтэ ол туһунан толкуйга түһэрбит элбээн испитэ. Оччотооҕу “Кыым” хаһыакка тахсар үөрэххэ ыҥырар биллэриилэри кэтэһэ сылдьан ааҕабыт. Биирдэ штукатур-маляр үөрэҕэр ыҥырбыттар. Ый аайы стипедия төлөнөр, олорор дьиэнэн хааччыйабыт, үөрэх кэнниттэн үлэ миэстэтэ мэктиэлэнэр диэн биллэриини сэргээтибит. Дьоммутугар ол туһунан тыл быктарбыппытыгар улаханнык сэҥээрбэтилэр. Дьиэҕэ-уокка саамай көмөлөөх улахан оҕолоро баран хааллалларын улаханнык ахсарбатылар быһыылаах. Ол да буоллар, барар санаабыт баһыйан, төрөппүттэрбит сөбүлэҥнэрин ыллыбыт. Аҕабыт наадалаах харчыны биэриэх буолла. “Иккиэн биир сиргэ, Ленинградка бараргыт ордук буолуо этэ” диэн санаатын биллэрдэ. Ол гынан баран оннук буолбатаҕа. Мин ахсыс кылаас кэнниттэн докумуоннарбын хомуйан Төҥүлүгэ бэтэринээр үөрэҕэр барар буолан хаалбытым.
Үөрэххэ аттаныы
1973 сыллаахха Дьааҥы өрүһүнэн сырыытын саҥа саҕалаан эрэр “Заря” теплоходка олорсон, икки суукка айаннаан, Хаһааччыйаттан Баатаҕайга тиийбитим. Баатаҕайтан АН-24 самолетунан Дьокуускай куоракка 22 солкуобайга көппүтүм. Эдьиийим Уля Ленинградка тиийэн үөрэнэн штукатур-маляр идэтин баһылаан, олорор дьиэлэнэн, онно бырапыыскаланан улахан улуу куорат олохтооҕо буолбута. Ол гынан баран, үс сыл үлэлээн баран таптыыр уолугар кэргэн тахсаары дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Үлэтигэр ыҥыран хаста да телеграмма ыыта сылдьыбыттара. Билигин эдьиийбинээн ону санаатахпытына “Көмүс кытахтан төкүнүйэн түспүт үһү” диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ дии саныыбыт. Оччолорго, эдэр сааска, маннык олох кэлиэ диэн хантан билиэхпит баарай?
Дьүөгэлэрим-кыргыттарым
Ахсыс кылааһы бүтэрэн барыахпар диэри арахсыспатах дьүөгэм Вера Томская (Горохова) эмиэ элбэх оҕолоох ыал оҕото этэ. Оҕолор тоҕо эрэ аҕаларын тээтэ диэн ыҥыраллара. Иван Иванович Томскай хомуньуус, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри салайар үлэҕэ, ол саҕана ыытыллар быыбардарга солбуллубат тэрийээччи, хамыыһыйа салайааччытын быһыытынан сылдьара. Кини чиэһинэй, сэбиэскэй былааска бэринилээх хомуньуус-баартыйа чилиэнэ буолара. Онон Вера биһикки доҕордоһуубут билигин толкуйдаан көрдөххө ыарахаттардаах буолуон сөп курдуга. Ол эрээри биһиги ол моһуоктары этэҥҥэ туораан, оҕо сааспытыгар олус истиҥник табаарыстаспыппыт. Вера оҕо сылдьан ырыгана, кубархай хааннааҕа, нарын этэ. Оҕолор мэниктээтэхтэринэ куттанан партатыттан турбакка олорон көрөрө. Онно холоотоххо мин уол оҕолуу мэник-тэник этим. Бэл, сорох уолаттар толлор, куттанар буолаллара. Кыра кылаастары бүтэриэхпэр диэри уолаттары кытта бииргэ оонньуурум. Охсуһан, тустан үгүстэрин кыайталыырым. Сороҕор наһаалыыр да быһыылааҕым. Биир уол ытыырын быыһыгар “Улааттахпына эйиигин кэһэтиэм” диирин өйдүүбүн. Ол уол эппит тылыгар турбута. Москуоба куоракка устудьуоннуу сылдьан каникулугар Хаһааччыйаҕа кэлэн баран, бииргэ үөрэммиттэр көрсүһүүбүтүгэр, холуочуйбучча уруккутун санаата быһыылаах, миигин ыҥыран ылан баран соһуччу харахха охсон саайбыта. Мин урукку охсуһар-этиһэр кэммитин умнан, ол эрэ туһунан санаабакка сылдьар кыыс улаханнык соһуйбутум. Өссө “Өйдөөтүҥ ини, за что?” диэн нууччалаабыта. Олоххо оннук майгылаах-сигилилээх дьон эмиэ баар буолаллар эбит.
Вералыын бастакы кылаастан дьүөгэлиилэр этибит. Верам туйгуннук үөрэнэр, мин буоллаҕына ортону эрэ үрдүнэн. Эбиитин кылааска баппат мэникпин.
Вералаах ийэлэрэ оҕолор олох кыраларыгар эриттэн арахсан баран хаалбыта. Онон оҕо саастара сүрдээх кыһалҕалаахтык ааспыта. Үгүстүк хардарыта хоноһолуур этибит. Ардыгар хаартыһыттар түмсэр кэмнэригэр хонон хаалара. Дьүөгэм аҕата хомуньуус, кэпсээн биэрдэҕинэ аҕабын тутан илдьэ барыахтара диэн куттал. Ол иһин мин Вераҕа: “Тээтэҕэр тугу көрбүккүн-истибиккин олох кэпсээмэ” диирим. Бэйэ-бэйэбитин кыра эрдэхпититтэн өйдөһөн улааппыппыт. Билигин ийэ, эбээ буолан олорон истиҥник санаһабыт.
Ууллубут чаанньык
Биирдэ Вералаахха хоноһолуу тиийдим. Ол саҕана уот ситимигэр холбонор чаанньык, билиитэ диэннэр саҥа биллэн эрэр кэмнэрэ этэ. Биһиги дьиэбитигэр оннук тэриллэр суохтара. Кыыһым “Чаанньыкта туруор” диэбитигэр, мин хап-сабар уу кута охсоот, кытаран турар билиитэ үрдүгэр уура охсон кэбистим уонна хоско оонньуу олордубут. Өр-өтөр буолбата, сыт-сымар бөҕө буолла. Дьэ онно айманан ойон тахсыбыппыт баара чаанньыкпыт алларааҥҥы муос атахтара ууллан буруо-тараа бөҕөтө, эрэһиинэ прокладкалара уулланнар уута саккыраан тохто турар эбит ээ! Ол курдук оччолорго ыаллар биир сыаналаах тэриллэрэ туһаттан тахсан турар.
Киинэҕэ — чесноктаах уонна галеттаах
Аҕам хаартыга кыайан-хотон, сүүйэн кэллэҕинэ аҕыйах харчы биэрэрэ. Дьэ, оччоҕуна биир баар суох маҕаһыыммытыҕар сүүрэн аҕылаһан-мэҥилэһэн тиийэрбит. Ордук киинэҕэ барар буоллахпытына чесногу, галеты илдьэ баран сиирбитин сөбүлүүрбүт. Кэлин минньиҕэс халваны, кисиэли атыылаһан сиир буолбуппут. Вера эдьиийинээн Ольгалыын муусука оскуолатыгар үөрэнэрбит. Кэлин кини Дьокуускайга муусука училищетын бүтэрэн үлэһит буолбута. Кини кыра эрдэҕиттэн иистэнэ үөрэнэн бырааттарыгар, балтыларыгар кэтэр таҥастарын барытын тигэрэ, астарын астыыра. Вера оскуола туйгун үөрэнээччитэ буолан оҕо лааҕырыгар, аатырар “Орленокка” баран сынньанан кэлбитэ.
Муннубут…
Биир сайын, күһүөрү моруоскалыы диэн сопхуос вездеходугар олорсон бардыбыт. Төннөн иһэн биһигини ылыах буолан салгыы айанныы турдулар. Сири-дойдуну билээччилэрэ мин. Киэһэлик бөтүөннэрбитин толорон баран вездеходпутун кэтэһэн олордохпутуна, Николаев диэн киһи сатыы тиийэн кэллэ. Көлөбүт алдьаммыт. Онон киһибитин батыһан сатыы хааман иһэбит. Бытааммыт да бэрт быһыылаах. Киһибит биһигиттэн тэйдэр-тэйэн, харахпыт далыттан сүтэн хаалла. Күһүҥҥү халлаан хараҥатыйа быһыытыйда, туундара сөрүүн салгына билиннэ. Ону кытта кымаайы, бырдах кыймаҥнас буолла. Дьүөгэлэрим туундараҕа сылдьа үөрүйэҕэ суох буоланнар сирэйдэрэ-харахтара, саҥалара-иҥэлэрэ мөлтөөтө. Мунан хаалыахпыт диэн куттал санаа үүйэ-хаайа тутта. Мин дьүөгэлэрбин уоскутабын: “Бу вездеход суолун батыстахпытына бөһүөлэккэ тиийиэхпит”, — диибин, санааларын бөҕөргөтө сатыыбын. Уулаах, бадарааннаах туундара устун бытааннык да буоллар сирдээччи киһи мин инникилээн иһэбин. Тутан иһэр моруоскалаах бөтүөннэрбит улам ыараан, илиибитин субу-субу уларыта сатыыбыт. Сотору-сотору тохтоон олоро түһэрбит да элбээн барда. Аччыктаатыбыт, утатыы бөҕө буоллубут. Ол да буоллар моруоскабытын олох сиэбэппит. Дьиэбитигэр тиэрдэр баҕабыт баһыйар. “Хата, Настаа, хаһан бөһүөлэкпит көстөр” диэн ыйыталлар. Мин испэр куттана аҕай иһэбин да, ону таспар биллэрбэккэ буола сатыыбын: “Олох кыра хаалла. Ол хотоону туораан сискэ таҕыстахпытына көстүөхтээх” диэн санааларын көтөҕө сатыыбын. Биир хаа минньиҕэс бирээнньиктээхпин сүгэһэр суумкам түгэҕэр сылдьарын булан ылан үөрүү бөҕө буоллубут. Аччыктаабыт санаабытыгар, эмис таба миинин. Эппитигэр-хааммытыгар дырылаан киирэргэ дылы буолла, онно бэл сирэйдиин-харахтыын сырдаатыбыт.
Сис кэтэҕэр саспыт күммүт үөһэ күөрэйэн таҕыста, туундара кылгас түүнэ ааһа оҕуста. Утахпытын ханнаран кыракый үрүйэттэн ууну ыймахтаатыбыт. Ханна эрэ ыраах мотуор тыаһа иһиллэргэ дылы буолла. “Иһиттигит дуо, кыргыттаар, мотуордаахтар тыастара иһиллэр” диэн санаабыт күүһүрдэ, хаамыыбытын саҕалаатыбыт. Бырдах, кыымаайы сиирин олох кыһаммат буоллубут, улук буолбут илиибит, атахпыт ыалдьарын билиммэккэ, саҥата суох хааман истибит. Күн уота сылыйан, аны утуктаан, утуйуохпутун олус баҕаран кэллибит да буоллар, онтубутун киэр илгэн кэпсэтэ сатыыбыт. Оннук эрэйдэнэ истэхпитинэ иннибитиҕэр эмискэ эргэ Хаһааччыйа кылабыыһатын кэриэстээх мастара кылбаһан көстөн кэллилэр. Ону көрөн үөрүүбүттэн сүһүөхтэрим босхо баран хааллылар. Муммакка дьиэбитигэр кэлбиппититтэн үөрэн хараҕым уута тохтоло суох саккыраабыта онно этэ. Барахсаттар, үһүөн куустуһан олорон кыра оҕолуу марылаччы ытаабыппыт. Ольга биһиги сатаан уоскуйбакка, бэрт уһуннук ытаабыппыт. Хата Верабыт биһигини уоскутааччы буолан тула сүүрэ сылдьыбыта. “Куота барбыт Николаевы хайаан да ийэҕэр кэпсээр. Кинини булан кэһэтиэ, мөҕүө. Тоҕо кини оҕолору туундараҕа быраҕаттаан, куота барбытын биллэриэхтэрэ этэ”, — диэн кыһыйбыт, хомойбут санаатын эппитэ.
Ити курдук оҕо саас түгэннэрэ өйбөр иҥэн хаалбыттар. Дьүөгэм Вера дойдутугар Хаһааччыйаҕа кэргэн тахсан, Усуйаана улууһугар биллэр удьуор табаһыт Гороховтар аймах кийиитэ буолбута. Элбэх оҕо ийэтэ, хос эбээтэ буолан олорор. Кини төһө да бочуоттаах сынньалаҥҥа олордор, билигин даҕаны нэһилиэгин, оҕолорун, сиэннэрин тустарыгар үлэлии, сүүрэ-көтө сылдьар. Ааҕар-суоттуур буҕаалтыр идэтин баһылаан, нэһилиэк биир солбуллубат үлэһитэ. Ольга дьоллоох Дьокуускай куоракка олохсуйбута. Саха сиригэр биир биллэр Бессоновтар диэн ыал уолугар (Сунтаар) кэргэн тахсан оҕолонон-урууланан ыал ийэтэ, Далбар Хотун буолан олорор. Кини өр сылларга Дьокуускайга орто үөрэх кыһатыгар эдэр ыччаты үөрэх, билии аартыгар такайбыт бастыҥ, туйгун үлэһит.
Анастасия Седалищева (Слепцова)