Алексей Еремеев: «Конституцияҕа хаһааҥҥытааҕар да чиҥник Арассыыйа элбэх омуктаах судаарыстыба буолара тоһоҕолоон бэлиэтэннэ»
Арассыыйа Төрүт Сокуонугар уларытыыны киллэрэр куоластааһын от ыйын маҥнайгы күнүгэр буолуохтаах. Ханнык уларыйыы киирэрин туһунан элбэх сурук сурулунна, элбэх тыл этилиннэ.
Биллэн турар, дойду билиҥҥи тутула демократия буоларын быһыытынан, хас биирдии сокуону кэспэт этии этиллиэхтээх, дьоҥҥо тиийиэхтээх. Оннук буолар даҕаны. Ол курдук, бу уларытыылар туһунан бэйэтин көрүүтүн, өрөспүүбүлүкэ биллэр бэлиитигиттэн, Ил Түмэн дьокутаатыттан, Ил Түмэн сокуоннас уонна судаарыстыбаннас сис кэмитиэтин салайааччыта Алексей Ильич Еремеевтэн ыйыттыбыт.
— Дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путин бу сыл тохсунньу 15 күнүгэр Федеральнай Мунньахха туһаайан этиитигэр Арассыыйа Конституциятыгар кэккэ уларытыылары киллэрэр уолдьаспытын туһунан истибиппит. Бу иннинэ Ил Түмэн дьокутааттарыттан уларытыыларга хайдах сыһыаннаһаргыт, биитэр туох этиилээххит туһунан кэпсэтии баар этэ дуо?
— Арассыыйа Төрүт Сокуонугар уларытыы киллэрэр кэм кэллэ, Төрүт Сокуоммутун төрдүттэн уларыппакка эрэ аныгы үйэ ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, аҕыйах чопчулааһын оҥорор уолдьаста диэн кэпсэтиилэр ыытыллыбыттара ыраатта. Ити кэпсэтии Төрүт Сокуон ылыллыбытын кэннэ тута тахсыбыта диэххэ сөп. Владимир Путин дьону кытта быһаччы кэпсэтиитин аайы ити ыйытыы бэриллэр этэ. Ону дьон эмиэ истэ-көрө сылдьара буолуо. Онон тохсунньу уон биэс күнүгэр дойду салайааччыта ити туһунан этиитин соһуйа истибэтэҕим.
Мин санаабар, дойду салайааччыта хаһан даҕаны улахан, тосту уларытыылары оҥорбот, онон чахчы Конституцияны уларытар кэм кэллэ диэн итини эппитэ буолуо. Уонна оттон, урукку да этиилэрин холобур, бырабыыталыстыбаны уларытыы эҥин да буоллун, этиллиэн иннинэ олох аҕыйах киһи билэрэ буолуо дии саныыбын.
Мин тус бэйэм, чахчы Конституцияҕа уларытыы киирэрэ буолуо диэн кэтэһэр этим. Ол гынан баран, баҕар, өрөспүүбүлүкэлэри, уобаластары суох гынан, федеративнай тутулу уларыта сатыахтара диэн сэрэхэчийэр этим. Оннук буолбата. Ону таһынан, билиҥҥи уларыйыы киирдэҕинэ, бэрэсидьиэн уонна парламент сыһыана чопчуланан биэрэр, ким тугунан дьарыктанара өссө ситэрэн быһаарыллар уонна дьон дойду бэлитиичэскэй олоҕор сабыдыала өссө күүһүрэр. Мин бэйэм дьокутаат быһыытынан, быыбардааччы оруола күүһүрэриттэн үөрэбин эрэ. Конституция федеративнай тутул туһунан иккис баһыгар 5 ыстатыйа уларыйбыт, үс саҥа ыстатыйа эбиллибит уонна үс ыстатыйа кэҥээн биэрбит; Арассыыйа бэрэсидьиэнин туһунан төрдүс баһыгар түөрт ыстатыйа уларыйбыт, биир саҥа ыстатыйа эбиллибит; Федеральнай Мунньах уонна Дуума туһунан бэһис баска тоҕус ыстатыйаҕа уларытыы киирбит уонна биир ыстатыйа эбиллибит; Бырабыыталыстыба туһунан алтыс баһыгар сэттэ ыстатыйаҕа уларытыы киирбит; Суут уонна борокуратуура туһунан сэттис баска алта ыстатыйаҕа уларытыы киирбит; Олохтоох бэйэни салайыныы туһунан ахсыс баска үс ыстатыйаҕа уларытыы киирбит. Онон Конституция тоҕус баһыттан алтатыгар, 137 ыстатыйатыттан 38-гар уларыйыы киирбит уонна биэс саҥа ыстатыйа эбиллибит. Бу омос да көрдөххө, 64 сирэйдээх улахан докумуон.
— Буолаары турар Бүтүн Арассыыйатааҕы куоластааһын суолтатын быһааран биэр эрэ.
— Бу улахан бэлитиичэскэй суолталаах тэрээһин буолар. Сүбэлээн этиэм этэ, хас биирдии киһи ити уларытыылары булан аахтын, дьонун кытта сүбэлэстин. Оннук үһү, маннык үһү диэн хобу-сиби хомуйбакка, чопчу суруллубуту ырытан, онон сыана быһан, мин бу уларытыылары биһириибин дуу, суох дуу диэн, от ыйын маҥнайгы күнүгэр бэйэтин санаатын эттин. Куоластыыбын дуу, суох дуу диэн ыйытыы туруо да суохтаах. Бары билэрбит курдук, хас киһи кэлэн куоластаабытыттан тутулуга суох куоластааһын буолбутунан ааҕыллар уонна ол түмүгүнэн быһаарыы ылыллар. Онон хас биирдии сааһын сиппит, куоластыыр бырааптаах киһи булгуччу кэлэн куоластыахтаах. Миигиттэн, дьокутаат да быһыытынан, билэр да дьонум элбэхтэ ыйыталлар. Бу туох уларытыытай, хантан хайдах саҕаламмытай диэн. Онон кылгастык быһааран биэриим.
Бу сыл тохсунньу 15 күнүгэр дойду бэрэсидьиэнэ Конституцияҕа уларытыы киллэрэр уолдьаспытын туһунан этэр. Тута уларытыы туһунан этиилэри бэлэмниир 75 киһилээх бөлөх тэриллэр. Бу бөлөх тыһыынчанан этии киирбитин ырытан, үөрэтэн, чопчулаан баран Госдуума көрүүтүгэр киллэрбитэ. Госдуума бигэргэппитин кэннэ Федерация Мунньаҕын көрүүтүгэр киирбитэ. Уонна тиһэҕэр тиийэн, Федерация Мунньаҕа «Российскай Федерация Конституциятыгар киирэр уларытыылар туһунан» диэн сокуону ылынар. Онтон Арассыыйа Федерациятын субьектарын сүбэ мунньахтара, ол иһигэр Ил Түмэн бу уларытыылары бигэргэтэллэр. Кулун тутар 14 күнүгэр дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бу сокуон олоххо киирэрин туһунан илии баттыыр. Инньэ гынан, от ыйын маҥнайгы күнүгэр дойду үрдүнэн ыытыллар куоластааһын түмүгүнэн дьон бу уларытыылары ылынарын бигэргэттэҕинэ, сокуон олоххо киириэхтээх, Конституция уларыйыахтаах. Бу уларытыы киирдэҕинэ, эппитим курдук, быыбардааччы дойду бэлиитикэтигэр орооһуута күүһүрэн биэрэр. Тоҕо инньэ диибиний? Көрөрбүт курдук, билигин бэрэсидьиэн дойду бырабыыталыстыбатын салайааччытын бэйэтэ быһаарар. Уларытыы киирдэҕинэ, Госдуума бэрэсидьиэн эппит кандидатуратын аһардымыан сөп буолар. Оччоҕуна бэрэсидьиэн атын кандидатураны киллэрэр. Инньэ гынан, дьокутааттар суолталара улаатан биэрэр. Оттон дьокутаат диэн норуот талбыт киһитэ. Итинтэн сиэттэрэн, бэлитиичэскэй баартыйалар оруоллара улаатар, инники күөҥҥэ биирдиилээн дьон буолбакка, баартыйа бэлиитикэтэ тахсар. Биһиги, хомойуох иһин, баччааҥҥа диэри биирдиилээн дьону талабыт, үксүн баартыйа бэлиитикэтэ, бырагыраамата күлүккэ хаалар. Оннук буолуо суохтаах. Бу талыллар киһи ханнык бэлитиичэскэй баартыйа киһитэй, ол баартыйа ханнык бырагыраамалааҕый? Ол буолуохтаах сүрүнэ.
— Алексей Ильич, түмүкпэр, бу саха дьонун үгүстэрин мунчаардар ыйытыыны биэриэм этэ. «Нуучча тыла, судаарыстыбаны төрүттээбит омук нуучча буоларын быһыытынан Арассыыйа үрдүнэн судаарыстыбаннай тыл буолар» диэн уларытыы киирэн эрэр. Итиннэ эн туох көрүүлээххиний?
— Мин бастаан утаа өһүргэнэ истибитим. Нуучча омуга судаарыстыбаны төрүттээбит омук буоллаҕына, биһиги кэлии, кыттыгас эрэ омукпут дуо диэн. Онтон толкуйдаан ааҕан көрдүм. Конституцияҕа Арассыыйа нуучча омуга төрүттээбит дойдута диэн биир да тыл суох. Конституция 130-тан тахса ыстатыйатыгар нуучча диэн тылы көрө сатаатым да ити ыстатыйаттан ураты атын сиргэ булбатым. Чахчы орун-оннугар буолбут чопчулааһын дии саныыбын. Билигин ким да быраабын күөмчүлээбэккэ эрэ, историческай чахчыны Төрүт Сокуоҥҥа бэлиэтээбит, чопчулаабыт буолабыт.
Арассыыйа үгүс омук түөлбэлээн олорор баараҕай дойдута буоларын быһыытынан хайаан да барыбытын ситимниир биир судаарыстыбаннай тыллаах буолара чуолкай. Оттон “судаарыстыбаны төрүттүүр омук” диэн өйдөбүл, кырдьык да, урут суох этэ, ити саҥа өйдөбүл. Ол эрээри бу өйдөбүл Конституцияҕа чуолаан тоҕо нуучча тыла сүрүн тылбыт буоларын быһаарарга туттуллубут: “нуучча омуга судаарыстыбаны төрүттүүр омук буоларын быһыытынан нуучча тыла судаарыстыбаннай тылбытынан буолар” диэн. Манна салгыы быһаарыы баар – “нуучча омуга Российскай Федерация тэҥ бырааптаах омуктарын холбоһуктарыгар киирсэр” диэн чуолкайданар.
Арассыыйаны ситимниир, төрүттүүр омугунан нуучча омуга буолара саарбахтаммат. Ол эрээри Конституцияҕа хаһааҥҥытааҕар да чиҥник Арассыыйа элбэх омуктаах судаарыстыба буолара тоһоҕолоон бэлиэтэннэ. Өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин тылларын, нуучча тылын сэргэ, судаарыстыбаннай тыл оҥостоллорун туһунан нуорма уруккутунан хаалбытын таһынан, омуктар бары тэҥ бырааптаахтарын туһунан, ханнык баҕарар омук тыла, култуурата судаарыстыбанан араҥаччыланарын туһунан Конституцияҕа чопчу сурулунна. Бу улахан хардыы, ситиһии диэн сыаналыыбын. Биһиги дойдубут — улуу Арассыыйа барҕа баайа, модуна кини элбэх омуктааҕыттан силис тардар.
Онон, биһиги өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыба буолара Арассыыйа Конституциятыгар хаалла. Биһиэхэ эмиэ оннук ыстатыйа баар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр икки судаарыстыбаннай тыл баар. Нуучча тыла уонна саха тыла. Онон ити уларытыы киирэрэ биһиэхэ үчүгэй дии саныыбын. Биһиги Конституциябытыгар эмиэ кэккэ чопчулааһыннар киириэхтэрин син.
«Саха сирэ» хаһыакка, edersaas.ru саайтка анаан
Сергей ПОПОВ бэлэмнээтэ.