Хас да сыллааҕыта Дьокуускай куорат таһынааҕы нэһилиэк олохтооҕо киһи ийэ кыннын дьиэтигэр 500-кэ омугу пропискалаан тутуллубута. Дьахтар кырдьаҕас ийэ кынныттан кистээн, 2009 – 2012 сылларга харчыга хараҥаран миграннары 5-тии, 12-лии тыһ. солкуобайга пропискалаабыта. Хомойуох иһин, маннык «эрэһиинэ дьиэлэр» ахсааннара элбии турар. Холобур, аҕыйах хонуктааҕыта Ленскэй олохтооҕо дьиэтигэр тоҕус миграны пропискалаан тутулунна.
Бүтүн улуус нэһилиэнньэтин саҕа мигрант кэлбит
Саха сиригэр, ону ааһан Арассыыйа атын да эрэгийиэннэригэр омук сириттэн дьон киириитэ аҕыйыыр чинчитэ суох. Ким эрэ харчы өлөрөөрү диэн ааттаан, сорохтор Россия гражданствотын ылаары төрөөбүт дойдуларыттан букатыннаахтык арахсан кэлэллэр. Үс-түөрт сыллааҕыта федеральнай киин эрэгийиэннэргэ тас дойдуттан кэлээччилэр квоталарын олохтоон, хааччахтыыр туһунан эппитэ. Онтулара арааһа таах кумааҕыга эрэ хаалла быһыылаах. Быйыл Уһук Илин эрэгийиэннэргэ уопсайа 400 тыһ. тахса киһи регистрацияланна. Оттон Саха сиригэр, атырдьах ыйдааҕы туругунан, 27367 киһи кэлбитэ биллэр. Өссө сыл бүтэрэ ыраах. Онуоха диэри төһө киһи кэлэрэ биллибэт.
2016 сыллаахха Саха сиригэр саҥа кэлбит 38093 омук миграционнай учуокка турбута. Бүтүн Мирнэй куорат нэһилиэнньэтин саҕа мигрант кэлбит (2017 сыл тохсунньу ыйдааҕы туругунан Мирнэйгэ 35376 киһи олорор) диэтэхпитинэ сыыспаппыт буолуо. Дьэ, элбэх да киһи! Оннооҕор, өрөспүүбүлүкэҕэ саамай элбэх нэһилиэнньэлээх улууһу – Мэҥэ Хаҥалаһы куоһарбыт (30877).
Таджиктар, киргизтэр, узбектар
Сахсырҕа саахарга мустарын курдук Уһук Илин эрэгийиэннэригэр дьоһун суолталаах инвестиционнай бырагыраамалар олоххо киирэн эрэллэринэн сибээстээн, үгүөрү харчыны батыһан, билигин туһунан буруо таһааран олорор бырааттыы сойууһунай өрөспүүбүлүкэлэр олохтоохторо ордук кэлэллэрин стастистика сыыппаралара көрдөрөллөр. Кэлээччилэр 25,8%-нын Таджикистан, 24%-нын Кыргызстан уонна 18%-нын Узбекистан дьоно-сэргэтэ ылар.
Оттон визанан кэлэр омуктар 44,9%-рын Кытай, 5,5%-нын Германия уонна 4,1 %-нын Индия олохтоохторо ылбыттар. Миграннар үгүстэрэ Дьокуускайга үлэлии хаалаллар. Бу кэлээччилэр 56,4% ылбыт. Уоннааҕылар өрөспүүбүлүкэ соҕуруу уонна арҕаа улуустарыгар үлэлии бараллар. Буоларын курдук, бу улуустарга бырамыысылыннас сайдан турар. Өрдөөҕүтэ «Илин Сибиир — Тиихэй акыйаан» ньиэп турбатын тутууга «Транснефть» ААУо-ҕа Кытайтан, Сербияттан, Черногорияттан, Израильтан, Чехияттан, Босния-Герцеговинаттан, Турцияттан уонна да атын ыраах сытар дойдулартан кэлэн үлэлээбиттэрэ.
Саһа сылдьааччылар
Миграционнай учуокка турбакка саһа сылдьан үлэлээччилэр эмиэ бааллар. Манна биир холобуру аҕалыым. Бу сайын ИДьМ сотрудниктара анал рейдэ кэмигэр Маҕан бөһүөлэгин аттыгар ханна да учуокка хабыллыбатах 19 Кытай уонна 4 Узбекистан гражданнара бааһынаҕа үлэлии сылдьалларын туппуттара. Дьиҥэр, маннык түбэлтэ аахтахха элбэх. Өссө төһө киһи ырыынактарга, атыы-эргиэн кииннэригэр, тутууга саһа сылдьан үлэлииллэрэ биллибэт.
Манна эмиэ бэйэбит салайааччыларбыт, урбаанньыттарбыт буруйдаахтар. Үлэнэн хааччыйааччылар олохтоохтору үлэлэтэллэрин оннугар, «чэпчэки» сыаналаах үлэһиттэри өрөспүүбүлүкэ таһыттан аҕалаллар. Омуктар кыбартыыра, дьиэ куортамнаан түбүгүрбэккэ, үгүс харчыларын бараабакка, тутууга, вагончиктарга, оннооҕор үлэлиир маҕаһыыннарыгар олорон эрэ үлэлииллэр.
72 холуобунай дьыала тэриллибит
ИДьМ Саха сиринээҕи салаатын 2017 сыл сэттэ ыйдааҕы көрдөрүүтүнэн, миграция боппуруостарынан 1171 тэрээһини ыыттылар. Ол курдук «Фиктивная регистрация иностранного гражданина или лица без гражданства по месту жительства в жилом помещении в Российской Федерации» диэн ыстатыйатынан 11 уонна «Фиктивная постановка на учет иностранного гражданина или лица без гражданства по месту пребывания в жилом помещении в Российской Федерации» ыстатыйанан 72 холуобунай дьыала тэрилиннэ. Улуустарынан көрдөххө, сымыйа прописканы оҥотторон баран, миграционнай учуокка ордук Дьокуускайга, Нерюнгрига, Ленскэйгэ уонна Мирнэйгэ тураллар эбит.
Евразийскай экэнэмиичэскэй сойуус чилиэннэрэ хабыллыбатылар
Быйыл саас Ил Дархан Егор Борисов өрөспүүбүлүкэ үлэ ырыынагын бөҕөргөтөр уонна олохтоохтор өттүлэриттэн үлэтэ суох ахсаанын аҕыйатар сыалтан, 2017 сылга үөрэҕирии, доруобуйа харыстабылын, тырааныспар, атыы-эргиэн, балыктааһын, оҕуруот аһылыгын олордуу, хамсаабат баай-дуол атыытын салааларыгар омуктар үлэлииллэрин бобор туһунан ыйаахха илии баттаабыта.
Ол эрээри манна эмиэ «ноолоох». Евразийскай экэнэмиичэскэй сойууска холбоспут судаарыстыбалар бу ыйаахха хапсыбатахтара. Тоҕо диэтэргин, туһааннаах сойуус кыттыылаахтара Арассыыйаҕа хаһан баҕарар кэлэр-барар бырааптаахтар. Евразийскай экэнэмиичэскэй сойуус туһунан дуогабар Астана куоракка 2014 сыллаахха Россия, Белоруссия уонна Казахстан бэрэсидьиэннэрэ илии баттаан, олоххо 2015 сыл тохсунньу 1 күнүттэн киирбитэ. Ити сыл атырдьах ыйыгар чилиэнинэн Киргизия холбоспута. Инньэ гынан бу судаарыстыбалар оҥорон таһаарар табаардарын атыылыыллара, өҥөлөрүн оҥороллоро көҥүллэнэрин таһынан, үлэһиттэр эмиэ ханна баҕарар үлэлиир бырааптаахтар. Бу ыйаах кэмигэр таҕыста да диэн этиэм этэ. Ол эрээри Ил Дархан ыйааҕын туһааннаах урбаанньыттар, бөдөҥ хампаанньалар салайааччылара тутуспат түгэннэрэ эмиэ баар.
Дьон санаата:
[vc_text_separator title=»» i_icon_fontawesome=»fa fa-quote-left» color=»pink» add_icon=»true»]
Петр Николаев, «Билии» уопсастыба салайааччыта:
– Кырдьык, кэнники кэмҥэ тас дойдуттан киирэн Саха сиригэр үлэлиир дьон элбээтэ. Дьэ манна босхолонор миэстэлэргэ олохтоох нэһилиэнньэттэн сөптөөх үлэһиттэр баар буолуохтаахтар. Билигин биһиэхэ үчүгэй үлэһит дьон хотугу улуустарга тиийбэттэр, сүрүннээн эдэр ыччат. Онон мин санаабар, бу ыйааҕы тутуһан олохтоох киһи үлэни сирбэккэ үлэлиэн наада. 2017 сыл сааһыгар Ил Дархан Егор Борисов национальнай үлэ ырыынагын араҥаччылыыр уонна үлэтэ суох ахсаанын аҕыйатар сыалтан, миграннарга туһааннаах ыйааҕа тахсыбыта.
Чокуур Гаврильев, СӨ Сибээһин уонна информационнай технологияларын миниистирин солбуйааччы:
— Нуучча өс хоһооно баар. Балык дириҥҥэ талаһар, киһи үчүгэй сиргэ тардыһар. Кырдьык оннук. Саха сиригэр атыттарга холоотоххо, үрдүк хамнастаах үлэ баар буолан, тас дойдуттан, ордук урукку Сэбиэскэй бырааттыы өрөспүүбүлүкэлэрбититтэн балайда элбэх киһи кэлэр. Сорох миграннар хамнас эрэ буолбакка, биһиэхэ үөрэх хаачыстыбата үрдүгүн, медицинэ үтүөтүн бэлиэтииллэр.
Дьиҥэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ миграннары ытыһын үрдүгэр түһэрэн ылбат, үөрэ-көтө көрсүбэт. Бастатан туран, үлэһит илии төлүүр патена сыаната биһиэхэ саамай үрдүк. Иккиһинэн, Ил Дархан быйыл саас анал ыйаахха илии баттаан олохтоохтор айахтарын ииттинэр эйгэлэригэр миграннары ылары хааччахтаан турар. Маны сэргэ, үлэ ырыынагар олохтоохтор бэйэбит мобильноспыт үрдүөхтээх. Холобура, тыаҕа хамнас суох дии-дии бүгэ сыппакка, атын сиргэ көһөн, үлэ булан хамсаныахха наада. Бырамыысыланнаска үлэлиир саха ыччата элбиэхтээх. Бу боппуруоска Үлэнэн хааччыйыы судаарыстыбаннай кэмитиэтэ күүскэ үлэһэр. Аны бэйэни дьарыктаах оҥорууга эмиэ араас миэрэлэр ылыллаллар, өйөбүл баар. Маҥнай олохтоохтор үлэлээх буоллахтарына, хамнастаннахтарына экэниэмикэбит сайдар. Урбаанньыттар, тутааччылар эмиэ итини өйдүөхтээхтэр.
Хаартыска: интэриниэттэн.
Анивера Акимова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru