Эр киһи — эрэллээх эркиммит, инники кэскилбит буоларын туһугар эр дьоммутун үрдүк таһымҥа таһаарар кэммит кэллэ. Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэригэр эр дьоҥҥо ураты болҕомто ууруллуоҕа. Олунньу 24 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр Дьокуускай олохтоохторун уонна ыалдьыттарын туох дьоро киэһэ күүтэрий?
edersaas.ru
Быйыл Арассыыйаҕа Өйдөбүнньүк уонна Албан аат, Саха сиригэр — Дойдуга бэриниилээх буолуу сылларынан сибээстээн, Улуу Кыайыы 75 сылыгар анаан олунньу 24 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр “Эр киһи — эрэллээх эркиммит, инники кэскилбит!” диэн тэрээһин ыытыллаары турар. Эр киһи — эрэллээх эркиммит, инники кэскилбит буоларын туһугар эр дьоммутун үрдүк таһымҥа таһаарар кэммит кэллэ.
Бу туһунан тэрийээччи, “Симэх” норуот уус-уран оҥоһугун национальнай киинин исписэлииһэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Лариса Андреева иһитиннэрбитинэн, бырааһынньыктааҕы дьоро киэһэҕэ дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр-көстөр биллэр эр дьон аармыйаҕа сулууспалаабыт кэмнэрин ахтыахтара, бэйэлэрин ырыаларын бэлэхтиэхтэрэ.
Ол курдук, Сунтаартан ытык кырдьаҕас, аатырбыт уопсастыбанньык Фрументий Сафроновы, урбаанньыт, тимир ууһа, спортсмен, ырыа суруйар, быһата, эргиччи талааннаах Афанасий Никифоровы, Дьокуускайтан аатырбыт опера ырыаһыта Юрий Баишевы, эр киһи көҥүлүн бастакы күөҥҥэ тутар Аскалон Павловы, спортсмен, ырыаһыт Леону, дьиэ кэргэни айхаллыыр Эрхааны, «Эн сулускун» ырыа күөн-күрэс кыайыылааҕа Вячеслав Попову, Тулагыттан сылгыһыт-фермер Иван Федоровы уонна да атын кыттааччылары көрөөччүлэр үөрэ көрсүөхтэрэ дии саныыбын. Уопсайа, 15 саха эр дьоно улахан сыанаҕа тахсыаҕа. Киирии билиэтинэн булка, дьиэҕэ аналлаах сэп-сэбиргэл, мал-сал оонньонуоҕа. Дьоро киэһэни “Саха” НКИХ “көмүс куолаһа”, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Эдуард Рудых иилээн-саҕалаан ыытыаҕа.
“Эр киһи — эрэллээх эркиммит, инники кэскилбит!” тэрээһин кыттыылаахтарын чугастык билиһиннэрбэтэххэ, табыллыа суох курдук. Онон кинилэри кытта билсиэххэ.
Аскалон ПАВЛОВ, СӨ үтүөлээх артыыһа, ырыаһыт:
— Аармыйаҕа сулууспалыыр кэмим 1983-1985 сылларга түбэспитэ. Забайкальскай байыаннай уокурук Мииринэй ыстаансыйатыгар 25-с Нежинскэй гвардейскай полкаҕа, танковай батальоҥҥа сулууспалаабытым. Хаһаайыстыбаннай взводка асчытынан сылдьыбытым. Онон үгүс саха ыччатын аһаппыт киһи сылдьабын. Кэлин сулууспам бүтэһигэр ытыынан дьарыктанар сирдэри оҥорууга сылдьыбытым. Икки сыл биир ый сулууспалаабытым. Онон сулууспалыыр болдьохпун аһаран турабын. Бу буолаары турар тэрээһини ис дууһабыттан ылынным. Өрөгөй бырааһынньыга эр дьоҥҥо олох аҕыйах. Дьахтар күнэ, Сибэкки, Ньургуһун, Таптал күннэрин ис айылгылара дьахтарга ананар ис хоһоонноохтор. “Булчут күнэ”, “Аҕа күнэ” бааллар да, сүрүннээн эр дьоҥҥо барытыгар буолбакка, интэриэстээх дьоҥҥо аналлаах курдуктар. Онон аан бастакытын ыытыллар “Эр киһи — эрэллээх эркиммит, инники кэскилбит!” тэрээһин Эр киһини уруйдуур-айхаллыыр киэҥ далааһыннаах бырааһынньыктарга “күөх уоту” уматыаҕа.
Юрий БАИШЕВ, СӨ народнай артыыһа, опера ырыаһыта:
— Мин 1991-1992 сылларга Камчаткаҕа Шипун арыыга зенитнэй-ракетнай сэриилэргэ сулууспал аабытым. Тиихэй акыйаан, Арассыыйа, АХШ (Аляска) уонна Япония кыраныыссата этэ. Оччолорго дойдуга путч саҕаламмыт кэмэ буолан, аатырбыт “С-125” комплекска “1-кы нүөмэрдээх бойобуой бэлэмҥэ” турбуппут. Биһиги “анныбытыгар” атомнай уу аннынааҕы улахан тыылар (подводная лодка) турар баазалара баара. Сулууспалыыр чааспыт кистэлэҥ буолан, хаартыскаҕа түһүөхтээҕэр буолуох, тугу да кимиэхэ да кэпсээбэт гына илии баттаабыппыт. Эр дьоҥҥо анаммыт тэрээһиҥҥэ кыттарга үөрүүнэн сөбүлэстим. Аата да үчүгэйэ бэрт – “эрэллээх эркиммит, инники кэскилбит” диэн! Хайдах эрэ эр киһи саха санаатыгар “отчут-масчыт” балаһыанньатыгар сылдьар курдук өйдөбүл хаалбыт. Онон эр киһи олоххо суолтатын, аатын өрө көтөҕөр улахан тэрээһин хайаан да баар буолуохтаах.
Эдуард РУДЫХ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Саха» НКИХ эппиэттээх үлэһитэ:
— Аармыйаҕа 1986 сыл сааһыгар ыҥырыллан, Забайкальскай байыаннай уокурукка сулууспалаабытым. “Учебкаҕа” асчытынан сылдьыбытым. Куруутун ас-үөл үрдүгэр сылдьыбытым, онно асчыт саамай ытыктанар киһи буолааччы. Аармыйаҕа өр буолбатаҕым, оһоллонон госпитальга түөрт ый сыппытым. Онтон доруобуйабынан аармыйаттан сыыйыллан кэлбитим. Эр киһиэхэ анаммыт тэрээһини ыытарым туһунан тэрийээччилэр Вьетнамҥа сырыттахпына эппиттэрэ. Саҥа кэлэн, бу нэдиэлэттэн бэлэмнэммитинэн барыахпыт. Бэрт тэрээһини толкуйдаабыттар.
Дьэ, онон, күндү доҕоттор, тэрийээччилэр олунньу 24 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр “Эр киһи — эрэллээх эркиммит, инники кэскилбит!” диэн бэрт интэриэһинэй тэрээһиҥҥэ кэлэн сылдьыҥ диэн ыҥыраллар.
Аркадий НИКОЛАЕВ-ЭРХААН, СӨ култууратын туйгуна, Саха эстрадатын ырыаһыта:
— Мин аармыйаҕа 1990-1992 сылларга ”Военно-воздушные силы Туркестанского военного округа” (Туркмения) диэн байыаннай чааска сулууспалаабытым. Сөмөлүөттэри көтүүгэ бэлэмниир этибит. Младшай сержант званиелаах кэлбитим. Бастаан итиини тулуйбакка, эрэйдэммиппит аҕай. Саха сириттэн алтыа этибит. Биһиги аармыйаҕа барарбытыгар сой ууспут “15 бырааттыы өрөспүүбүлүкэ” диэн ырыаҕа ылланар дойду этэ буоллаҕа. Төннөрбүтүгэр, ол дойдубут, ылланыахтааҕар буолуох, олох да суох б уолбут кэмэ этэ. Ол да иһин буолуо, сулууспалыырга олус ыарахан этэ. Ыһыллыытоҕуллуу, маҕаһыыҥҥа туох да ас суох. Салааттар аччыктыыртан атыны билбэт этибит. Ол да буоллар, этэҥҥэ сулууспалаан кэлбиппит. Бырааһынньыктар үксүгэр кэрэ а ҥаардарбытыгар эрэ анаммыт курдуктар. Онон эр дьоҥҥо аналлаах дууһаны таарыйар тэрээһини долгуйа күүтэбин. Бу кэнсиэр көрөөччүнү кытта истиҥ кэпсэтии курдук барыа дии саныыбын. Ыллаат, сүүрэн хаалбат инибит. Аармыйа олоҕун ахтан аһарар буоллахпыт.
Вячеслав ПОПОВ, СӨ ОДьКХ эппиэттээх үлэһитэ:
— Бүлүү хаһаактарыттан төрүттээх буолан буолуо, ыллыырбын наһаа сөбүлүүбүн. Онон буолаары турар тэрээһиҥҥэ кыттарбар этии киллэрбиттэригэр, үөрүүнэн сөбүлэспитим. 1973-1974 cылларга Читаҕа бырабыыталыстыба сибээһин полкатыгар су- лууспалаабытым. Кистэлэҥ чаас буолан, ирдэбил кытаанах этэ. Бүрээттэри уонна сахалары эспэримиэн быһыытынан ылбыт кэмнэригэр үс саха уола түбэспиппит. Оччолорго Роман Дмитриев уонна Павел Пинигин саамай аатыра сылдьар кэмнэрэ. Ол да иһин быһыылааҕа, “саха диэн туох омук эбитий?” диэбиттии көрөллөрө-истэллэрэ. Уҥуохпутунан кыра эрээри, кыанарбытын сөҕөллөрө. Усулуобуйабыт үчүгэй этэ. Эр киһи суолтатын үрдэтэр, аармыйа олоҕун ахтар тэрээһин – сонун сүүрээн. Онон ырыа ыллаары, аармыйатааҕы олохпун кэпсээри бэлэм сылдьабын.
Дьэ, онон, күндү доҕоттор, тэрийээччилэр олунньу 24 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр “Эр киһи — эрэллээх эркиммит, инники кэскилбит!” диэн бэрт интэриэһинэй тэрээһиҥҥэ кэлэн сылдьыҥ диэн ыҥыраллар.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru