1974 сыллаахха, оччотооҕу Сэбиэскэй Сойууска киирэр Узбекскай Сэбиэскэй Сэссийэлистиичэскэй өрөспүүбүлүкэ иккис улахан куоратыгар – Самаркааҥҥа Архитектура уонна тутуу институтун бүтэрэн, Майаҕа ПМК-875 тэрилтэҕэ маастарынан үлэҕэ ылыллыбытым. Ол кэмҥэ оруобуна баанньык комплекса тутуллан бүтэн эрэр этэ, бу эбийиэги үлэҕэ киллэрбиппит. Ол үлэлии сылдьан Сэбиэскэй Аармыйаҕа сулууспаҕа ыҥырыллар бэбиэскэни туппутум. Биһиги институппутугар байыаннай кафедра суох этэ, онон үрдүк үөрэх кэннэ булгуччу биир сыл сулууспалыахтааххын. Инньэ гынан, ол күһүн аармыйаҕа ыҥырыллан, бастаан “учебка” диэн 4901 №-дээх байыаннай чааска, онтон кэлин СКА-19 диэн Читаҕа баар спортивнай ротаҕа сулууспалаабытым.
Кыахтаах бырааттарбыт араҥаччылыыллара
Мин, төһө да 25-пэр сылдьар киһи буолларбын, баттахпын күлтэччи кырыйтаран, 18-19 саастаах уолаттартан туох да атына суох буолан хаалбытым. Хата ол кэмҥэ, онно Цыкунов Юра баара, биһиги кинилиин эт саастыыбыт, Орто Азияҕа бииргэ сылдьыбыппыт, доҕордоспуппут. Юра миигин ыҥыран: “Кэл манна, мин үрдүбэр баар ороҥҥо сыт, ким да тыытыа, муокастыа суоҕа”, – диэн оронун иккис дьаарыһыгар олохтоото. Юра ол кэмҥэ “дембель” буолан, сыл аҥаарынан дьиэлээри сылдьара. Дьэ, бэйэтин олус кыанар, уол да уол этэ. Таҥастаах, саппыкылаах сылдьан муостаҕа иннинэн-кэннинэн сальто оҥорон сөхтөртүүрэ. Спортротаҕа 20-чэ саха уолаттара бааллара. Үксэ Чурапчы спортоскуолатын үөрэнээччилэрэ. Амматтан аатырбыт Сахаачча быраата Проня, маастардар Никитин Вася, Бүлүүттэн Софронов Аркадий, Соловьев Виктор, Заморщиков Степа, Мокрощупов Алеша, Иванов Проня, Неустроев Ваня, Попов Сеня, Егоров Кеша, Бочкарев Петя, Ньурбаттан Григорьев Кеша, Ушканов Дмитрий, Сунтаартан Михайлов Миша, Халыматтан Чукров Захар бары тустууктар, ох саанан ытыыга сахалар эмиэ бааллара, Слепцов Володяны өйдүүбүн.
Чурапчыга үөрэммит, эрчиллибит уолаттар биһигиттэн чыҥха атыттар этилэр. Улуу тириэньэр буочара олох ырылыччы көстөр курдуга. Киирэн-тахсан, көбүөргэ “массыына курдук” үлэлииллэрэ. Сорох уолаттар бэйэлэрэ айбыт албастардаах буолаллара. Биһиги саастаах уолаттар – мин, Ушканов Дима, Цыкунов Юра уонна Григорьев Кеша 23-24 саастаах сиппит дьон буоллахпыт дии, онон бырааттарбыт биһигини ытыктаан, араҥаччылаан илдьэ сылдьыбыттара.
Бэрээдэги сахалар туталлара
Спортротаҕа араас бөтөстөр бааллара, бары да мин дэммит, сиппит-хоппут успуорт маастардара уонна хандьыдааттара. Хаһаарыма аҥаарын бырааттыы дембеллэр, буоксаҕа ССРС спордун маастардара Дудинскайдар дьаһайаллара, аҥаарын саха уола дембель Юрий Цыкунов баһылыыра. Биһиги аҥаарбытыгар Дудинскайдар чугаһаабаттар этэ. Улахан баҕайы, 100-тэн тахса киилэ ыйааһыннаах, 180-190 см үрдүктээх штангист уолаттары, аһары мэниктээри гыннахтарына, Юра курдарыттан ылан баран, суостаах баҕайытык батары көрөн туран, тимир тиистэрин килэтэн: “Хватит!” – диэн эттэҕинэ, илиилэрин өрө уунан туран: “Ты че, Юра?” – диэн түөстэрин тылыгар эрэ тиийэр дембели таҥнары көрөн туран, бэринэллэрэ. Араас уолаттар бааллара. Былааһы дембеллэр олохтууллара да, наһаалаабат этилэр.
Арай биирдэ биир моргуордаах түбэлтэ буолбута. Биһиги призыв, Азербайджан уола, 90-тан тахса киилэ ыйааһыннаах кэтит-киппэ, штангаҕа успуорт маастара. Арай түүн ким эрэ эһэ курдук часкыйбытыгар көрбүтүм – ол уол эмиэ мин курдук иккис дьаарыска ороннооҕо, миигиттэн 5 орон нөҥүө. Ону 6-7 уол дембеллэр төгүрүйэн баран, кырбыы сатыыллар. Азербайджан уола нууччалыы үчүгэйдик билбэт, тугу эрэ бэйэтин тылынан хаһыытыыр этэ. Оронтон түһэрэ сатыылларын түспэт. Күүһүттэн саллаллара биллэр этэ. Азербайджанецтан биир уол курун былдьаан ылла. Дембеллэр дьулайан чугаһаабаттар, ыраахтан курунан охсон көрөллөр. Оннук син өр мучумааннанан баран, саана-саана барбыттара. Ол кэннэ, хата салгыы туох да буолбатаҕа. Ол азербайджан уола күрэхтэһиилэринэн, сбордарынан кэлин этэҥҥэ сылдьара.
Аҕыйах ый буолан баран, Захар Чукров кэлбитэ. Кинини спортротаҕа бары үчүгэйдик билэллэрэ. Захар кэлиэҕиттэн хаһаарыма иһэ чуумпура түспүтэ. Дудинскайдар хаһыылара-ыһыылара тохтоон симэлийэн хаалбыта. Ушканов Дималыын онно билсэн, биир сыл бииргэ сулууспалаан, эрчиллэн, эн-мин дэсиһэн, доҕордоһон кэллэхпит. Күҥҥэ иккитэ эрчиллэр этибит. Тириэньэрбит Арассыыйа үтүөлээх тириэньэрэ Фрунжиев Илья Романович этэ. Кини илиитин иһинэн элбэх саха уола иитиллэн, аармыйаҕа сулууспалаан, эрчиллэн, элбэх араас күрэхтэһиилэргэ кыттан аастахтара. Сахаларга улахан үтүөлээх тириэньэр.
Эрчиллиилэргэ бэйэ-бэйэбитин кытта тустарбыт. Захар Чукров олох тулуталаабат этэ. Кинини кытта Софронов Аркадий, Ушканов Дима балачча эрийсэллэрэ. Дмитрий Ушканов Хабаровскайга физкултуурунай институту бүтэрэн баран, сулууспалыы кэлбит этэ. Онон эмиэ мин курдук биир сыл сулууспалыыр болдьохтооҕо. Биир сыл аармыйаҕа эрэдэбиэйинэн сулууспалаан, дойдуҥ иннигэр иэскин толордоххуна, саппаас эписиэрэ, лейтенант буолуохтааххын. Онон биһиги Дмитрийдиин саллаат бары сулууспатын толору барбыппыт: часовой да буолбуппут, куукунаҕа нэрээккэ да үлэлээбиппит, строевойдаан да хаампыппыт, аптамаатынан да ыппыппыт.
Байыаннай уокурук ыстааба биһиги ротабыт территориятыгар баар этэ. Ардыгар онно дьуһуурустубаҕа турарбыт. Бииргэ сулууспалаабыт уолаттарбытын – бырааттарбытын олус үчүгэйдик саныыбыт уонна махтанабыт. Бу уолаттар аармыйаҕа иэстэрин төлөөн, дойдуларыгар кэлэн, бары үлэлээн-хамнаан, алаһа дьиэ тэринэн ньир-бааччы олохторун саҕалаабыттара. Мин билэрбинэн, Неустроев Уйбаан, Цыкунов Юра, Софронов Аркадий, Чукров Захар, өссө да олоруох дьон, биһиги кэккэбититтэн туораабыттара олус хомолтолоох. Соловьев Виктор Бүлүүгэ ситиһиилээхтик тириэньэрдиирин истэбит, ааҕабыт. Кини ситиһиилэринэн киэн тутта саныыбыт. Эрчийэр уолаттара Платон Саввинов, Николай Николаев өрөспүүбүлүкэ биллэр тустууктара, араас бириистэр, күрэхтэһиилэр кыайыылаахтара. Иванов Проня өрөспүүбүлүкэ эдэр тустууктарын кылаабынай тириэньэринэн ситиһиилээхтик үлэлиир. Атыттар да араас ситиһии, кыайыы-хотуу көтөллөнөллөрүн үөрэ истэбин.
Саха Бухатыыра
Аллар атаһым, чугас доҕорум Дмитрий Спиридонович Ушканов араас үлэҕэ ситиһиилээхтик үлэлээн, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Ушкановтар кыра уоллара Дима успуорка чаҕылхай ситиһиилэрдэммитэ. Тайбуоксаҕа сахалартан бастакы аан дойду чөмпүйүөнэ, аан дойду Кубогын кыайыылааҕа. Таиланд судаарыстыбатыгар уонна Илин Азия норуоттарыгар улахан чиэскэ-бочуокка сылдьар спортсмен буолбута. Тайбуокса туһунан киинэҕэ Дима Ушкановы ыҥыран, кини туһунан устубуттара, кэпсээбиттэрэ. Дмитрий Спиридонович улахан уола көҥүл тустууга успуорт маастара буолбута. Дмитрий Спиридонович бэйэтин кэмигэр балачча ситиһиилээх тустуук этэ. Чурапчыга үөрэнэ сылдьан, икки сыл өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнэ, Хабаровскайга үөрэнэ сылдьан, кыраай хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ, призера буолуталаабыта. Забайкальскай байыаннай уокурук чөмпүйүөнэ.
“Кырдьан баран кылыыһыт буолбут” диэн өс хоһооно бу Дмитрий Спиридоновичка сөп түбэһэр. Үүммүт 2022 сыл кулун тутар 3 күнүгэр 71 сааһын туолбут уол оҕото, кырдьары билиммэккэ күүһү сайыннарар элбэх көрүҥнээх дьарык диэнинэн дьарыктанар. Бу көрүҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Сахалыы элбэх көрүҥнээх дьарык федерациятын тэрийдэ. Манна эмиэ сөҕүмэр ситиһиилэрдээх, ол курдук, 70-наах спортсмен иллэрээ сыл 850 киилэлээх штанганы икки атаҕынан өрө тэбэн тустаах рекорду олохтоон, элбэх дьону сөхтөрбүтэ. Инникитин хайаан да ити ыйааһыны биир туоннаҕа тириэрдэр булгуруйбат санаалаах. Бэйэтин баҕатынан өрөспүүбүлүкэҕэ күүһү сайыннарар сахалыы элбэх көрүҥнээх дьарыкка күрэхтэһии ыытар былааннаах. Анал хамыыһыйа тэрийтэрэн, бэйэтин ситиһиилэрин силовой снарядтарга көрдөрөн, мээрэйдэтэн – “Саха бухатыыра” диэн анал ааты
Д.С. Ушкановка иҥэрбиттэрэ.
Атаспар, доҕорбор Дмитрий Спиридоновичка өссө үрдүк ситиһиилэри, бары баҕа санааҥ туоларыгар баҕарабын. Эн дьиҥнээх чөл олох патриотаҕын, бэйэҥ эрчимнээх олоххунан, успуорка ситиһиилэргинэн эдэр көлүөнэ ыччакка тыыннаах холобур буоларгынан киэн туттабыт.
Николай Климентов,
РФ үтүөлээх тутааччыта, Ю.Н.Прокопьев аатынан
СӨ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата,
Майа сэлиэнньэтин уонна Мэҥэ Хаҥалас
улууһун бочуоттаах олохтооҕо.