Үйэлэрин-саастарын тухары талан ылбыт идэлэригэр бэриниилээх, үтүөкэн сылларын барытын үлэҕэ анаабыт дьон баар буолаллар. Ханнык да ыарахаттартан толлубакка, туох-баар күүһүн-күдэҕин, кыаҕын, сыратын сопхуос, оройуон сайдарыгар уурбут киһинэн үлэ, тыыл бэтэрээнэ Николай Романов буолар.
Николай Николаевич Романов 1933 c. Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хаптаҕайыгар төрөөбүтэ. Кини 1971 с. СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетын бэтэринээр идэлээх бүтэрбитэ. Ол күнтэн ыла, биэнсийэҕэ тахсан да баран, таптыыр идэтинэн үлэлээбитэ.
Үөрэҕин бүтэрээт, М.Горькай аатынан сопхуоска бэтэринээр-бырааһынан, искусственнай сиэмэлээһин инструкторынан үлэтин саҕалаабыта.
—Сопхуоска чесоткалаах сүөһүлэри аҕаланнар, баар сүөһү барыта сутуллубута. Өрөспүүбүлүкэтээҕи бэтэринээринэй департамент үлэһиттэрэ тахсан айдаан тардыбыттара, “биир-икки сылынан чесотканы суох оҥоруҥ” диэн сорудахтаабыттара. Сопхуос племенной үлэнэн дьарыктаныахтааҕа бу ыарыыттан сылтаан тохтоон хаалбыта.
Дириэктэр Г.А. Старостин, кылаабынай бэтэринээр А. Кычкин, кылаабынай зоотехник М.И. Пермяков уонна мин буолан анаан мунньахтаан, 100 куб. раствор киирэр, тыраахтар соһор улахан бааннатын оҥорорго сүбэлэстибит. Хата, Таратка олорор, олус мындыр рационализатор-механизатор Уйбаан Цыпандин ылсан оҥорбута.
С-100 тыраахтар бульдозердаах этэ, онон дьааматын бэйэтэ оҥорон, бааннатын олордоро, ол тула күрүө-хаһаа, кирилиэс оҥоһуллара. Дьэ, үлэ кытаанаҕа саҕаламмыта. Сүөһүлэр эмтээх бааннаҕа киириэхтэрин олох баҕарбаттара, ону үс-түөрт киһи соһон ырычаахтаһан, ууга умса анньара. Растворбут 8%-наах “ТАП-80” оҥоһуллара, ону өссө сылытар этибит, ууну чугас күөлтэн мотуорунан хачайдыырбыт.
Икки сылы быһа: саас, күһүн сопхуос сүөһүтүн барытын үүрэн аҕалан итинник “сөтүөлэппиппит”. Кыһынын нэдиэлэ ахсын эмиэ “ТАП” растворунан суокканан аала-аала сууйаҕын. Дьэ, итинник сордонон, чесоткабытын суох оҥорбуппут. Эдэр буолан, хайдахтаах да үлэттэн толлубат этибит, — диэн Николай Николаевич кэпсиир.
Ол кэмҥэ Тумулга, Кэлэрики отделениетыгар эдэр исписэлиистэр мустан, таһаарыылаахтык, өрө көтөҕүллэн үлэлээбиттэрэ. Управляющай, саҥа институту бүтэрбит агроном үөрэхтээх Модест Баишев, биригэдьиир Алексей Андросов, зоотехник Надежда Баишева, бэтэринээрдэр Е.Птицына, Т.Атласова уонна Николай Романов бары да эдэр буолан, биир тылы дэбигис булаллара, иллээх, түмсүүлээх этилэр. Үлэһит тиийбэт буолан, сороҕор субан сүөһү сааҕа үстүү күн хотонтон таһаарыллыбакка турара. Ону тиийэн, субуотунньуктууллара.
Хайдах сиэмэһит буолбутун туһунан
—Иккис сылбын үлэлии сырыттахпына, сопхуос салалтата ыҥыран ылан, искусственнай сиэмэлээһин инструкторынан аныыбыт, икки этээстээх дьиэ тутулла турар, онтон үс хостоох дьиэ биэрэбит диэн эттилэр. Төҥүлүгэ племенной станция баара. Биэс боруода оҕустаахтара, олортон сиэмэни ылан, оройуон бары отделениеларыгар тарҕаталлара, ону таһынан, Уус Алдан Бэйдиҥэ биригээдэтин хабаллара.
1978 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ техник-осеменатордар куоталаһыылара буолбута, элбэх оройуонтан кэлбиттэрэ. Мин үс осеменаторы илдьэ киирбитим, бары наҕараадаҕа тиксибиттэрэ. С.С. Кириллин “САССР чөмпүйүөн осеменатора” ааты ылбыта, массыына пуондатынан, М.С. Алексеева, Т.Егорова курустаал иһитинэн наҕараадаламмыттара. Мин үөрэппит, үлэлэппит осеменатордарым М.Попова САССР Үрдүкү Сэбиэтин депутатынан талылла сылдьыбыта, оттон М.С. Алексеева 50 сааһын туоларыгар судаарыстыбаннай бириэмийэни ылбыта, — диэн салгыы кэпсиир.
М.Горькай аатынан сопхуос оройуоҥҥа аан бастакынан искусственнай сиэмэлээһин штатын аһан үлэлэппитэ. Кэнники оройуон бары сопхуостара ити үтүө уопуту ылыммыттара. Онон ити ааттаабыт сиэмэһиттэрим дьаныардаах, кэскиллээх үлэлэрин түмүгэр, сүөһү боруодата тупсубута, бородууксуйа кээмэйэ да лаппа үрдээбитэ. Сопхуостарга барыларыгар племенной фермалар, боруода сүөһүлэр баар буолбуттара.
Ол саҕана Ленин аатынан сопхуоска бэтэринээрдэр бэриниилээх үлэлэринэн сэллик, паратуберкулез, бруцеллез, лейкоз курдук сүөһү сыстыганнаах, хроническай, ыарахан ыарыыларын суох оҥорбуттара.
Мүлчүргэннээх түгэннэр
Сопхуос субан сүөһүлэрин мэччитэр, сайылатар сирэ суох буолан, Алексеевскай оройуон Дьөппөн нэһилиэгиттэн мэччирэҥ сири, от үрэхтэри куортамнаһан ылара. Муус устар ыйга бу 20-чэ көстөөх сайылыктарга тыраахтардар, вездеходтар бурдук, от, эбиэс, туус илдьэллэрэ. Дохсун сүүрүктээх үрэхтэр эстэ иликтэринэ, ыам ыйын 1 күнүгэр сүөһүлэри үүрэллэрэ.
1978 с. икки отделение сүөһүтэ хаайтаран хаалбыта, түүнү быһа хаар бөҕө түһэн, сири саппыта. Сүөһү аһыыр аһа суоҕа, хата, рациянан кэпсэтэн, бөртөлүөт кэлэн, комбикорму аҕалан быыһаан турардаах. Ити курдук күчүмэҕэйдээх түбэлтэлэр элбэх буолаллара.
Николай Николаевич эмтиир быраактыкатыттан манныгы кэпсиир:
—Биирдэ бу сайылыкка олордохпутуна, эһэ биир тыһаҕаһы тириитин самыытыттан ойоҕоһугар диэри ньылбы тарпыт этэ. Эһэ онно элбэх дойдута. Хайы-үйэ сыт-сымар буолбут, сахсырҕа ыспыт. Уу сылытан, марганцовканан сууйдум, ойоҕоһун, тириитин быыһын үөнтэн ыраастаатым, фурацилин, стрептоцид куттум, баайдым. Кэлин өссө иккитэ баран эмтээбитим.
Күһүн сүөһү ыйыы сылдьан, эһэ тарпыт тыһаҕаһын булан ылбытым. Бааһа оспут, бэйэтэ уойбут этэ. Көрөн баран, олус үөрбүтүм, моонньуттан кууһан ылбытым.
Ити сайылыкка дэҥ-оһол, киһи өлүүтэ да тахсара. Биирдэ ботуруон бүтэн, бөстүөн саайабын диэн, Николай Николаевич тарбаҕын быһа ыттаран кэбиспитэ. Саас суол-иис суоҕар гангрена барыа диэн ыксаан, атынан, тыраахтарынан айаннаан, киин балыыһаны булан, тыыннаах хаалан турар.
Хотоҥҥо көрсүһүү
1990 cыллаахха Арассыыйа бастакы бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин Ленин аатынан сопхуос М.Егоров аатынан отделениетын (Павловскайга) Хахыйахтаах ферматыгар сылдьыбыта.
Борис Николаевич кэлэрин туһунан сурах бүтүн оройуону, өрөспүүбүлүкэни тилийэ көтөн кэбиспитэ. Кэлэр күнүгэр бэлэмнэнии бөҕө. Рациянан биллэрэ тураллар: “Бэрэсидьиэн Өлүөнэ өрүскэ киирдэ, өрүһү туораата” диэн.
Сопхуос дириэктэрэ С.В. Сивцев ыалдьан хаалан, солбуйааччыта Я.А. Яковлев, бары үлэһиттэр, ыанньыксыттар, бостууктар долгуйуу бөҕө. Биир мучумаан буола сылдьыбыта: хантан улахан холуоһа булабыт диэн. Ол да буоллар, Яков Алексеевич көрдөөн булбута. Дьэ, чаас аҥарынан массыына бөҕө кэлэн, тэлгэһэни толорон кэбиспитэ.
Икки миэтэрэ кэриҥэ үрдүктээх киһи түөһүллэн тахсан, ферма “Кыһыл муннугар” киирэн хаалбыта. Ол Борис Ельцин этэ. Кылаабынай зоотехник сопхуос үлэтин-хамнаһын туһунан кылгас иһитиннэриитин истэн баран, аҕыйах ыйытыы биэрэн, кэпсэтэ түспүттэрэ. “Кыһыл муннуктан” тахсан иһэн, Борис Николаевич ферма ыанньыксыттарын испииһэктэрэ ыйанан турарын көрөн турбахтаабыта. Онтон Николай Николаевичтан ыйыппыта:
“Почему у вас у всех русские фамилии?”.
“Борис Николаевич, у нас христианская вера, но в Бога не верим”, — диэн Николай Николаевич долгуйдар да, эппиэттэспитэ. Бэрэсидьиэн кэҕис гынан баран, хотоҥҥо киирбитэ.
Күкүр кэннинэн кураанах этэ, онон барбыта. “Помещение сыровато”, — диир саҥата иһиллибитэ. “Какая порода коров? Какие надои?” диэн ыанньыксыттары кытары кэпсэппитэ. Онтон биир үлэһит ыалга тахсан, уонтан тахса мүнүүтэ буолбута. Икки миэтэрэ үрдүктээх харабыллара батыһа сылдьаллара.
-
Дьиэттэн тахсан баран, массыынатын диэки баран иһэн, “вот хорошая шапка” диэн мин бэргэһэбин ыйбыта. Мин эттим: “Собачья!”. Онуоха күллэ. Онтон Яков Алексеевиһы таба көрөн: “Директор, идите в мою машину!” – диэтэ. “У меня своя машина”, — диэт, Яков Алексеевич массыынатыгар сүүрэ турда. Сүөһү исписэлииһэ буолбатах киһи, куттаннаҕа дии, Майаҕа диэри араас боппуруоһу биэриэ диэн.
Барбыттарын кэннэ, биир мучумаан буолбута. Ельцин кэппит холуоһатын сүтэрэн кэбиспиттэр. Мусуойга биэрээри көрдөөбүттэрэ, кэлин буллулар ини… Таһыттан көрдөххө, дьиппиэн курдук, ол гынан баран, олус көрдөөх, боростуой дьоҥҥо чугас киһи эбит дии санаабыппыт.
Арассыыйа бастакы бэрэсидьиэнэ Б.Н. Ельцини көрбүппүн, аҕыйах тылынан да буоллар, кэпсэппиппин, аттыгар турбуппун хаһан да умнуом суоҕа, олоҕум биир кэрэ түгэнин быһыытынан өрүү саныам, — диэн Николай Николаевич ахтыытыгар суруйар.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскаҕа: Борис Ельцин Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыт түгэннэриттэн.
http://Yakutia.media.ru, http://ria.ru