Елена Голомарева: «Мөккүөрдээх боппуруос сөптөөхтүк быһаарылларыгар эрэнэбит»
«Айылҕа сирин-уотун үгэс курдук туһаныы» сокуон 2001 сыллаахха РФ Госдууматыгар ылыллан, аҕыйах ахсааннаах норуоттарга төрүт дьарыктарын сайыннаралларыгар үөрүү кыымын сахпыта.
Ол эрээри бу боппуруос сотору-сотору араас мөккүөрү таһаарар. Ол курдук, соторутааҕыта Уус Маайа оройуонун дьокутааттара мунньахтаан баран, айылҕа сирин-уотун үгэс курдук туһаныыны суох оҥорбуттара.
Бу мөккүөрдээх боппуруоһу Ил Түмэн аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьылаларыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева маннык быһаарыы биэрдэ:
— Айылҕа сирин уотун туһаныы төрүт сирдэрэ (территории традиционного природопользования) федеральнай, эрэгийиэннээҕи, олохтоох салайыныы — үс таһымҥа арахсаллар. Бу сыллар тухары федеральнай төрүт сир олохтоммото. Оттон эрэгийиэннэргэ – Ханты-Манты, Ямало-Ненецкэй уокуруктар сирдэригэр баар. Олохтоох салайыныы таһымыгар — Саха сирэ, Бурятия өрөспүүбүлүкэлэригэр тустаах сокуон үлэлиир.
Саха сиригэр 2003 сыллаахха Өлөөн эбэҥки оройуона, Алдан оройуонун Хатыстыыр нэһилиэгэ бэйэлэрин сирдэрин Төрүт сирдэринэн биллэрбиттэрэ. Төрүт сир өйдөбүлэ РФ Конституциятыгар, ХНТ докумуоннарыгар чиҥэтиллибит өйдөбүл. Бу сис докумуоннар этэллэринэн, аҕыйах ахсааннаах норуоттар төрүт сирдэрин харыстыыр сыалтан, норуоттар эстэн симэлийэн хаалбаттарын туһугар судаарыстыба сокуоннарынан усулуобуйа оҥоруохтаах диэн мэктиэлииллэр. Арассыыйа таһымыгар төрүт сирдэр сокуон аҕыйах ахсааннаах норуоттар эстибэттэрин туһугар туһуламмыт, кэлэр көлүөнэлэр төрүт сирдэргэ тирэнэн төрүт дьарыктарынан олохтоохтук дьарыктаналларыгар кыах биэрэр. Ол быраабы туһанан Саха сирин таһымыгар 63 айылҕа сирин-уотун үгэс курдук туһаныы сир олохтонон турар. Олор туспа кадастровай нүөмэрдээхтэр. Ону оҥотторорго бырабыыталыстыба уонна парламент 22 мөлүйүөн солкуобай курдук үбү көрбүттэрэ. Бу сирдэр харыстанар сирдэргэ киирэллэр.
Айылҕа сирин-уотун үгэс быһыытынан туһаныы олохтоохторго туох туһалааҕый? Бу сирдэр аукциоҥҥа, атыыга турбаттар. Бу сирдэргэ булт, балык учаастактара төрүт олохтоох былаас нөҥүө, кини быһаарыытынан төрүт дьарыгынан дьарыктанар ханнык баҕарар омукка түҥэтиллэллэр.
Төрүт сиргэ сир баайын хостооччулар төрүт олохтоох дьону кытта көрсөн, биир остуолга олорон, бу сиргэ-уокка туох туһалааҕы оҥоруохтарын, дьон олоҕо тупсарыгар бары бииргэ тугу гыныахтарын сөбүн сүбэлэһиэхтээхтэр. Анал дуогабар түһэрсиллиэхтээх. Ол балаһыанньаны “Айылҕа сирин-уотун үгэс курдук туһаныы» сокуона мэктиэлиир. Оройуон баһылыга, дьокутааттара, аҕыйах ахсааннаах норуоттар ассоциацияларын кытта бииргэ үлэлэһиэхтээхтэр. Дьэ, манна экология боппуруоһа инники күөҥҥэ тахсан кэлэр. Биһиги бары айылҕа оҕолоробут. Бэйэбит кэннибититтэн чөл айылҕаны кэлэр көлүөнэҕэ туттарыахтаахпыт. Итини тустаах сокуон ирдиир, хонтуруоллуур.
Биһигини билигин туох долгутарый? Уус Маайа оройуонун дьокутааттара бэйэлэрин сессияларыгар айылҕа сирин-уотун үгэс курдук туһаныыны суох оҥорон кэбиспиттэрэ. Борокуратура бырачыас түһэрэн, суһал үлүгэрдик 5 хонук иһигэр быһаарыы ылыныллыбыта. Оройуон сорох дьокутааттара мунньах ис хоһоонун бэйэбит да өйдөөбөтөхпүт дииллэр. Ким итинник докумуону бэлэмнээбитэ биллибэт. Дьиҥэр, борокуруор рекомендация биэрбит: “Айылҕа сирин-уотун туһаныы төрүт сирдэрин быһаарыы балаһыанньатыгар көннөрүүтэ киллэриҥ. «Природное» диэн тыл федеральнай сокуонтан түспүтэ, ону ылыҥ”. Бу быһаарыыга олохтоох төрүт омуктар ассоциациялара «сыыһа “суох оҥоруу” (ликвидация) быһаарыыта барда» диэн суукка биэрэллэр. Олохтоох суут “мин боломуочуйам буолбатах” диэн Үрдүкү суукка биэрэр. Бу мөккүөр төрдө олоҕо суох. Буолаары буолан, өссө кэҥиир кутталлаах. Төрүт олохтоох дьон төрүт сирдэриттэн үйэлэргэ матар кутталга киирдилэр.
Аҕыйах хонуктааҕыта “Айылҕа сирин-уотун үгэс курдук туһаныы» сокуонугар баламат этиилэрдээх сокуон барыла киирэн РФ Уопсастыбаннай балаататыгар көрүлүннэ. Дойду араас муннуктарыттан кыттыбыт аҕыйах ахсааннаах норуот бэрэстэбиитэллэрэ бу барылы тохтоторго модьуйдулар. Онно «упразднить» диэн өйдөбүлүнэн сыалай биир раздел суруллубут. “Бай, оттон оччоҕо төрүт омуктаргыт олохторун-дьаһахтарын төрдүттэн эһэр буоллаххыт. Бу маннык баламат сокуону хайдах дойду бэрэсидьиэнигэр илии баттата киллэрэҕит?” диэн буолла.
Сокуон — олох быраабылата. Дьон-аймах олоҕун тутула төрүт сирдэр сайдыыларыттан тутулуктаах. Билигин Уус Маайа улууһун боппуруоһугар туох үлэ бара турар? СӨ Бырабыыталыстабын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров таһымыгар мунньах ыытыллар. Онно Арктика министиэристибэтэ Айылҕа сирин уотун туһаныы төрүт сирдэрин Балаһыанньатын олохтоох дьаһалта юриһын кытта үлэлэһэргэ сорудах бэриллэр. Ил Түмэн сис кэмитиэтин таһымыгар киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕын түмүгэр улуус баһылыга Александр Антипин бу боппуруоска иккистээн төннөргө бэлэмин биллэрбитэ. Боппуруоһу хаттаан көрүү олунньу 11 күнүгэр былааннаммыта. Дьэ, онтон улуус мунньаҕын дьокутааттарын быһаарыытар киирэр: айылҕа сирин уотун туһаныы төрүт сирдэрин төнүннэрэбит дуу эбэтэр быһаарыыны оннунан хаалларабыт дуу диэн. Бу мунньахха улахан суолтаны биэрэн, Ил Түмэн аҕыйах ахсааннах норуоттар дьыалаларын сис кэмитиэтэ кыттыыны ыларга сайаапка киллэрдэ. Бырабыыталыстыба өттүттэн Арктика министиэристибэтин уонна Хотугу сир дьыалаларын миниистирин солбуйааччы Михаил Погодаев уонна аҕыйах ахсааннах норуоттар бырааптарыгар боломуочунай Константин Роббек кыттыыны ылыахтара.
850 олохтоох дьон — нууччалар, сахалар, татаардар, эбэҥкилэр «айылҕа сирин уотун туһаныы төрүт сирдэрин төнүннэриҥ» диэн Уус Маайа улууһун мунньаҕын дьокутааттарыгар ыҥырыы суруйдулар. Онон бу боппуруос сөптөөхтүк быһаарылларыгар эрэнэбит.
Елена ПОТОЦКАЯ, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru