Дьохсоҕоннор Улуу Өктөөп 100 сылын көрсө «кэм капсулатын» хостуохтара
50 сыл анараа өттүгэр 2 миэтэрэ дириҥнээх сиргэ кичэллэн ууруллубут «Эдэр көлүөнэҕэ – 2017 сылга» диэн нэһилиэкпит историятын туһунан сурук хостонор кэмэ чугаһаата… Дьохсоҕоҥҥо өр сылларга үлэни өрө туппут, үлэҕэ бүтүн олохторун анаабыт үгүс үтүө үлэһит дьон олорон ааспыттара. Олортон мин бүгүн кэпсиир, ахтан-санаан ааһар киһим — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, кыраайы үөрэтээччи, Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кытары эт саастыы, быйыл төрөөбүтэ 100 сылын туолбут Михаил Архипович Петров.
Михаил Архипович 1916 сыл алтынньы 11 күнүгэр Тааттыныскай нэһилиэккэ төрөөбүтэ. 15 сааһыгар Ньимиидэ начаалынай, Уолба сэттэ кылаастаах оскуолаларын бүтэрбит. Чурапчы педучилищетыгар үөрэнэ сылдьыбыт. 1940 с. сытыы-хотуу, ылыннарыылаах тыллаах, көхтөөх эдэр уолу, оччотооҕу салалта бэлиэтии көрөн, салайар үлэҕэ үлэлэппитинэн барбыт. Ол эрээри, уодаһыннаах сэрии саҕаламмытыгар, колхозтарын бэрэссэдээтэлэ Михаил Архиповиһы бэс ыйыгар Кыһыл Армия кэккэтигэр ылбыттар.
Уһук Илиҥҥэ байыаннай сулууспата саҕаланар. Байыаннай бэлэмнэниини үчүгэйдик бүтэрэн, младшай сержант званиетын ылан, олохтоох чааһыгар отделение командирынан ананар. Сотору дьоппуон империалистарын утары сэрии саҕаланар. Михаил Архипович саа-саадах тутан, өстөөҕү утары Маньчжурия сиригэр Бархане диэн дэриэбинэни босхолооһуҥҥа кыттар. 1946 сыллаахха төрөөбүт дойдутугар эргиллэн кэлэр. Онтон ыла сэбиэскэй-хаһаайыстыбаннай үлэҕэ олоҕун аныыр: үп отделын ревизорынан, Госстрах старшай инспекторынан, «Коммунист» хаһыакка эппиэттиир сэкирэтээринэн, оройуоннааҕы култуура салаатын сэбиэдиссэйинэн уонна кинофикация начаалынньыгынан, Тааттыныскай нэһилиэк ааҕар балаҕаныгар сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлиир. Ити кэмнэргэ, урукку кыра колхозтар бөдөҥсүйэн, “Победа” колхоз буолбута. Онно Михаил Архипович бырабылыанньа бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан уонна маҥнайгы сүһүөх партийнай тэрилтэ сэкирэтээринэн, 1956-1958 сс. мөлүйүөннээх «Победа» колхоз сирэй бэрэссэдээтэлинэн быыбарданар.
М. А. Петрову Аллараа Амма нэһилиэгэр, Чычымах производственнай учаастагар сэбиэдиссэйинэн анаабыттар. Онтон 1959-1961 сс. “Коммунизм” колхозка механизацияҕа хаһаайыстыбаннай чаас сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлээбит. Ол кэнниттэн 1961–1968 сс. дойдутугар Дьохсоҕоҥҥо кулуупка сэбиэдиссэйдээбит. Михаил Архипович бэйэтин билиитин таһымын куруутун үрдэтэрэ. Ол курдук, киэһээҥҥи партийнай кууруһу бүтэрэн, лектор, пропагандист идэлэрин баһылаабыт, сүүрбэттэн тахса сыл тухары эҥкилэ суох нэһилиэнньэ ортотугар үтүмэннээх дакылааты, лиэксийэлэри оҥортообут, аахпыт. Кини аҥардас тэрийэр-дьаһайар үлэнэн эрэ хаһан да муҥурдамматах. Улуу Кыайыы 20 сылын уонна Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 50 сылын көрсө, нэһилиэк историятын хомуйбут, үөрэппит. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ салайааччыта Ананий Кононович Андреев туһунан «Олоҕун норуокка анаабыта», Пантелеймон Иннокентьевич Васильев туһунан ”Народнай артист” уо.д.а. историческай суолталаах ахтыылары суруйбут. Ийэ дойдуларын көмүскүү сылдьан дьоруойдуу охтубут буойуттар тустарынан элбэх матырыйааллары хомуйан бэчээттэппит уонна араадьыйанан бэрдэрбит. Аҕалара муспут матырыйаалларынан 2005 сыллаахха улахан кыыһа Октябрина Михайловна Ильина Дьохсоҕон нэһилиэгин дьоно Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар бойобуой суолларын туһунан, 60-70-с сылларга хомуллубут фронтовиктар ахтыыларын, суруктарын киллэрэн туран, «Сырдык ааттарын үйэтитэн» диэн кинигэни оҥорон таһааттарбыта.
Михаил Архипович оройуоннаҕы өрөбөлүүссүйэ, бойобуой уонна үлэҕэ Албан Аат кулуубун чилиэнин быһыытынан, биһиги нэһилиэкпитигэр төрөөн-үөскээн ааспыт үтүөлээх дьоннор ааттарын үйэтитиигэ тугунан да кэмнэммэт кэскиллээх үлэни ыыппыт. Нэһилиэккэ олоро сылдьыбыт политсыылынайдарга бэйэтэ эскиистээн, кутан, суруйан, олорбут миэстэлэринэн мемориальнай дуоскалары туруортарбыт, биир дойдулаахтарыгар — саха классик суруйааччыларыгар А.Е. Кулаковскайга, А.И. Софроновка, Саха сиригэр Советскай былааһы тэрийсибит гражданскай сэрии активнай кыттыылааҕа — В.С. Гагариҥҥа, Ситэриилээх Киин Кэмитиэт уонна Совнарком бэрэссэдээтэлэ, коммунальнай хаһаайыстыбаҕа сахалартан бастакы нарком А.К. Андреевка бюст-пааматынньыктары оҥорторбут.
Дьону кытта үлэлиир дьоҕурдаах, дьону түмэ тардар ылыннарыылаах тыллаах, салайар дьоҕурдаах буолан, уһуну-киэҥи, кэскиллээҕи толкуйдаан, Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 50 сылын көрсө, киэҥ далааһыннаах үлэни ыыппыт. Ону күн бүгүн нэһилиэк толорор кэмитиэтин боротокуола туоһулуур. Онно үйэтитии боппуруостарыгар туһунан пуун быһыытынан уһулуччулаах биир дойдулаахтарбытыгар бюст-пааматынньык оҥотторорго, Дьохсоҕон 8 кылаастаах оскуолатыгар А.Е. Кулаковскай аатын, Дьохсоҕон кулуубугар А.И. Софронов аатын иҥэрэргэ, төрөөбүт-үөскээбит, олорбут сирдэригэр мемориальнай дуосканы туруорарга диэн — барыта 9-с пууннаах уурааҕа 1965 сыл тохсунньу 20 күнүгэр тахсан, Сэбиэт толорор кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ И.Ф. Толстяков, сэкирэтээр Д. Посельский илии баттааһыннарынан бигэргэммит. Үйэтитии үлэтин толорорго оройуоннааҕы сэбиэт кэмитиэтиттэн 1000 солк. үбү уонна “Дьохсоҕон 50 сыла” диэн 200 экз. брошюраны бэчээттээн таһаарарга көрдөспүттэр. Үп көрүллүбэтэх. Онуоха Михаил Архипович нэһилиэк талааннаахтарын, ыччатын түмэн, кэнсиэр, испэктээк туруоран, Тааттанан, Чурапчынан гостуруоллаан, харчы киллэрэн, Саха бастакы худуоһунньуга И.В. Попов уолугар И.И. Поповка сакаастаан, элбэхтик үлэлэһэн, ити бюстар күн бүгүҥҥэ диэри биһигини үөрдэллэр.
Аны туран, сатаан брошюра тахсыбакка, нэһилиэкпит 50 сыллаах историятын хомуйбутун, түмпүтүн Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 100 сылын туолуутугар, ол эбэтэр бу быйыл хостуурга анаан, 2 миэтэрэ дириҥнээх умуһахха Дьохсоҕон былыргытын, ити кэмҥэ олох хайдах уларыйбытын, оҥорон таһаарыы бастыҥнарын, ити сыл ситиһиилэрин, дьон ахтыыларын, суруктарын, хаартыскаларын, докумуоннарын Михаил Архипович биир улахан былыргы чугууну булан, анаан суулаан, чоҕунан-көмөрүнэн төгүрүччү кутан, сиик ылбат гына оҥорон, анал уурунаҕа көмтөрбүт, эдэр кэнэҕэски көлүөнэҕэ аадырыстаан, үрдүнэн цемент билиитэнэн сабан, “Эдэр көлүөнэҕэ – 2017 сылга” диэн бэйэтэ суруйбут. Бу барыта биир киһи эскииһинэн, биир киһи толкуйунан, дьону биир өйгө-санааҕа түмэн оҥоһуллубут дьиҥ чахчы үтүө дьыала буолара саарбаҕа суох. Этэҥҥэ олордоххо — сыл-хонук. Нэһилиэк 50 сыллаах историята аһыллар кэмэ номнуо тиийэн кэллэ – 2017 с. балаҕан ыйын 30 күнүгэр үйэлээх суругу дьохсоҕоннор хостууллар. Онно биир дойдулаахтарбытын, историяны сэҥээрээччилэри ыҥырабыт.
Г.Е. Арылахова, А.К. Андреев аатынан ОДьКХ мусуойун сэбиэдиссэйэ.