Кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайы сэбиэскэй норуот сэриигэ кыайыытын суолтата улаатан иһэр.
edersaas.ru
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Сунтаар улууһун Маар Күөл нэһилиэгиттэн 101 киһи ыҥырыллыбытыттан төрөөбүт дойдуларыгар отут аҕыс буойун эргиллэн кэлбитэ. Кинилэртэн биирдэстэрэ мин эһээм Семен Егорович Саввинов буолар.
«Дьоммут далбаатаһа хаалбыттара»
Эһээм Семен Саввинов 1925 с. балаҕан ыйын 14 күнүгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Ийэтэ уончата оҕоломмутуттан соҕотоҕун кини эрэ тыыннаах ордубут. 1935 с. эһээм уон сааһын туолан, Бордуолаах алын сүһүөх оскуолатыгар үөрэнэ киирбит, 1939 с. бүтэрбит. Итиэннэ оччотооҕу кэм сиэринэн, 14 сааһыттан холкуос үлэһитэ буолбут.
Эһээм 1943 с. от ыйын 11 күнүгэр аармыйаҕа ыҥырар бэбиэскэни туппута. Бэйэтэ кэлин, 1990 с., суруйтарбыт ахтыытыттан көрдөххө, аармыйаҕа ыҥырыллыбыттары Сунтаарга, оскуола олбуоругар, мунньубуттар. Эһээбин атаара төрөппүттэрэ киирсибиттэр. Хоннорон бараннар, сарсыныгар «Бүлүү» диэн борохуокка олордон ыыппыттар. «Дьоммут Устьены ааһыахпытыгар диэри далбаатаһа хаалбыттара. Миигин кытта бииргэ барбыттара: Спиридонов П.Г., Тихонов П.Г., Константинов В.Г., Иванов Н.Н., Попов П.П. о.д.а.” – диэн эһээм ахтыытыгар суруйбут.
Кураайы истиэби туораан
Бастаан Мальтаҕа тиэрдибиттэр. Онно 15 хонуктаах харантыыҥҥа сытыаран баран, 91-с стрелковай полкаҕа байыаннай үөрэххэ үөрэппиттэр. Эһээм бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьан, гвардия ефрейтора буолбут.
Квантунскай аармыйаны утары сэриигэ киирэр айаннарыгар эһээм аах үгүс моһолу көрсүбүттэр. Атырдьах ыйын 9 күнүттэн сатыы хааман, уута суох Баргинскай истиэби уонна Улахан Хинган хайаларын туораабыттар. Хас да күн түүннэри-күнүстэри айаннаан, биир сарсыарда Манчьжурияны босхолообуттар. Тимир суолу уонна сибээс ситимин урусхаллаан бараннар, дьоппуоннар оҕолорун-урууларын илдьэ куоппуттар, ыраах миномёт уонна артиллерия тыаһа иһиллэр эбит. Салгыы Чжалайнору босхолообуттар. Бу куоракка эмиэ хамандаан этэрээтин хаалларан баран, салгыы барбыттар. Онтон Цицикары босхолообуттар. Салгыы Харбиҥҥа уонна Чанчуҥҥа киирэннэр, өстөөх бөҕөргөнүүтүн үлтү охсубуттар. Билиэн бэриммит дьоппуон хас эмит сүүһүнэн саллаатын, эписиэрин Читаҕа ыыппыттар.
Харбиҥҥа чаастарын бытарытан, эһээбин 31-с гвардейскай Богдан Хмельницкэй уордьаннаах 6-с танковай биригээдэҕэ илии бүлүмүөтүнэн ытар бүлүмүөтчүгүнэн анаабыттар. Эһээм ити биригээдэҕэ сылдьан, Хайларга тиийэн сэриини түмүктэспит. Квантунскай аармыйа бэринэн, Кыайыы бырааһынньыга Чаньчунь куоракка буолбут. Ити 1945 сыл балаҕан ыйын 2 күнүгэр этэ.
Үтүө суобастаахтык сулууспалаабытын, бойобуой сорудахтары хорсуннук толортолообутун иһин, эһээм 1945 сыл атырдьах ыйын 23 күнүнээҕи 372 №-дээх бирикээһинэн «За отличные боевые действия в борьбе против японских империалистов» диэн суруктаах, табаарыс Сталин илии баттааһыннаах «Махтал» суругунан, «Японияны кыайыы иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Эһээм дойдутугар 1948 с. саас эргиллэн кэлбитэ. Норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ, маҕаһыыҥҥа атыыһыттаабыта, «Тойбохой» сопхуоска сайынын оттуура, кыһынын пиэрмэҕэ үлэлиирэ. Бочуоттаах сынньалаҥҥа 1988 с. тахсыбыта, 1997 с. ыалдьан олохтон барбыта. Баара буоллар, быйыл 95 сааһын туолуохтааҕа…
Мин улааттахпына, эһээм сэриилэспит бойобуой суолунан сылдьар баҕа санаалаахпын. Кинини тыыннааҕын баттаспатахпын, баҕар, онон ситиһиэм. Эһээбинэн итиэннэ кини курдук Кыайыыны уһансыбыт биир дойдулаахтарбынан киэн туттабын. Хаһан да сэрии буолбатын! Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!
«Саха сирэ» хаһыакка, edersaas.ru саайтка анаан
Марат Саввинов, Сунтаар улууһун Маар Күөл оскуолатын үөрэнээччитэ.