Эдьиий НАСТАА “Ыһыаҕа”

Бөлөххө киир:

Күнтэн күүс ылар, Ийэ сирбит илгэтин иҥэринэр, үөрүү-өрөгөй үктэллэнэр сахалар күндү күммүтүн – уйгулаах Ыһыахпытын ырыабытынын-тойукпутунан уруйдуур — айхаллыыр кэрэ кэмнэрбит тиийэн кэллилэр.

Ыһыах туһунан төһө элбэх ырыа баарый? Элбэх. Ол эбэтэр, ыһыаҕы туойбатах бэйиэт, арааһа, суох. Ыһыах туһунан ырыаны айбатах мусукаан аҕыйах. Хас биирдии саха киһитэ бэйэтэ таптаан ыллыыр ырыалаах… Олортон, элбэхтик ылланарынан,  дьон сөбүлээн истэринэн, ыһыах туһунан биир саамай табыллыбыт ырыанан, мин санаабар, фронтовик-бэйиэт Макар ХАРА тылларыгар, саха норуодунай артыыһа Анастасия ВАРЛАМОВА матыыбыгар “ЫҺЫАХ” ырыа буолар.

Кырдьык, арааһа, 30-тан лаппа тахса сыл анараа өттүгэр буоллаҕа, бу ырыа  суруллубута. Бириэмэ түргэнник да ааһар. Оттон биһиги барытын күн бэҕэһээ курдук саныыбыт ээ…

Хаһан этэй, хайдах этэй?

 “…Өртөн ыла бэлэмнэнэн,
Үөрүү-көтүү аргыстанан,
Ыһыах буолар күнэ үүнэн,
Ыаллар бүгүн эрдэ туран,
Сарсыардаттан үгэс курдук
Саҕаланна ырыа-тойук.

Ыһыах, ыһыах,
Үрүҥ тунал ыһыах!…”

Бу ырыаны норуот таптыыр ырыаһыта, мелодиһа, СӨ норуодунай артыыһа,  СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина Анастасия Варламова –Эдьиий Настаа, чахчыта да,  хаһан, хайдах айбытай?

Мин Анастасия Николаевнаны кытта үлэм сүнньүнэн алтыһан, сыыйа эн-мин дэһэр буолан да баран (кини элбэх суруналыыс доҕордооҕун билэҕит), ырыа айыллыытын, холобур, аатырбыт “Аҕам алааһа”, “Туос тууйастар”, “Амсат эрэ дьэдьэҥҥиттэн”, “Оҕо сааһым”, “От сыта”, “Дьол кымыһа”, онтон да атын   ырыаларын  туһунан балачча кэпсэтэр этибит. Оттон “ЫҺЫАХ” туһунан чопчу ыйыталаспыппын тоҕо эрэ өйдөөбөппүн… Арай, Сыымахтан төрүттээх мусукаан Владимир Кузьминныын, баян доҕуһуоллаах,  Анастасия Николаевна бу ырыатын олус табыллан дуэттыыллара  харахпар көстөн, кулгаахпар иһиллэн  кэлэр…

Мин 1987 сыллаахха Төхтүргэ көһөн киирэрбэр, Анастасия Николаевна “Ыһыаҕын”  ыллыы сылдьар курдук саныыбын. Эмиэ да, Бүлүү бөлөх улуустарынан гастроллуурбутугар, бу ырыаны  дуэтынан толорор курдук эмиэ өйдүүбүн, ол аны 1985 сыллаахха этэ.., — диир, төлөпүөнүн нүөмэрин СӨ Ырыа айааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Алексей Егоровтан ылан ыйыталаспыппар, Владимир Васильевич.

Кини талааннаах баянист, ырыаһыт, ырыа айааччы. Чуолаан Владимир Кузьминныын дуэтынан ыллааннар, Анастасия Варламова  “Ыһыах” ырыатынан күөх сайыны көрсө норуот бырааһынньыга — Үрүҥ тунах ыһыах үөрүүлээх аһыллыыта төһөтө ыытыллыбыта буолуой?!  Ааҕан да сиппэккин. Уопсайынан, Анастасия Николаевна айбыт 40-тан тахса ылбаҕай ырыатыттан үксүн Владимир Кузьминныын дуэтынан толороллоро. Бу күннэргэ үгүс киһи ону махтана санаан эрдэҕэ дии саныыбын…   СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Ырыанньык-ааптардарын сойууһун, СӨ Баянистарын, аккордеонистарын  ассоциациятын чилиэнэ, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Баатара, Дьаҥхаады, Бэдьимэ, Бүтэйдээх нэһилиэктэрин Бочуоттаах гражданина Владимир Васильевич Кузьмин билигин Аллараа Бэстээххэ олорор, айар, Култуура дьиэтигэр баянист-аккомпаниаторынан үлэлиир.

Владимир  сүбэтинэн, хата, Анастасия тастыҥ балтын (кинилэр үһүөн биир оскуолаҕа Сыымахха үөрэммиттэр), талааннаах эдьиийин аатын үйэтитиигэ үгүс үлэни ыытар, кини ырыаларынан ырыанньык, нота суруйтарбыт СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитин, Чурапчы улууһун Дириҥ сэлиэнньэтин Сынньалаҥ киинин иһинэн 1988 сыллаахха бэйэтэ тэрийбит, “Норуодунай кэлэктиип” аатын сүгэр хорун салайааччытын, Хоптоҕо нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕун Фекла Попованы кытта кэпсэтэ сырыттым:

“Ыһыах” — наһаа табыллыбыт ырыа. Тыла-өһө, муусуката киһиэхэ олус тиийимтиэ. Бука, 80-с сыллар саҥаларыгар, “Герой Попов” сопхуоска парткомнуу сылдьар кэмигэр суруйбута буолуо дии саныыбын. Онно кини ыһыахтары үгүстүк тэрийистэҕэ….  Бу ырыаны билигин Дириҥнээҕи участковай балыыһа үлэһиттэрин «Уйгууна» ансаамбыла 3 куолаһынан үөрэтэн, бэккэ ыллыы сылдьар.

Эдьиий Настаа ыллаан хаалларбыт 24 ырыатын нуотаҕа түһэттэрэн,  «Эһиги баар буолаҥҥыт…» диэн ырыанньык таһаартарбытым. Ити 2013 сыллаахха. Онтон төрөөбүтэ 70 сылыгар, 2018 сыллаахха, ити ырыанньыкка сыһыары диискэ оҥоһуллубута. Эдьиий бэйэтэ ыллыыр. Диискэни Леонид Иванов оҥорбута, оттон ырыаларын нуотаҕа таһаарыыга Аксения Посельская аатынан Дириҥнээҕи Оҕо искусствотын оскуолатын учууталлара А.Т. Собакина, П.И.Тарабукин, Дьокуускайдааҕы муусука кэллиэһин преподавателэ Ч.К. Скрыбыкина улахан көмөнү оҥорбуттара, онон кинилэргэ дириҥник махтанабын.

«Саха» НКИХ 2009 сылга Дирин норуодунай хорун ырыаһыттарын толоруутугар «Ырыанан салҕанар олоҕо…» диэн Эдьиий Настаа 24 ырыатынан дьүһүйүүнү айылҕаҕа уһулан, өрөспүүбүлүкэҕэ билиһиннэрбитэ. Билигин ол дьүһүйүүбүтүн Саха тэлэбиидэнньэтэ өссө көрдөрдөр, олус үчүгэй буолуох этэ, — диэн онуоха санаатын үллэһиннэ Фекла Ивановна.

“Бэртээхэй бэйиэт Макар Хара…”

2006 сыллаахха “Кудук” издательствоҕа  Анастасия Варламова “Ырыа туһунан санаалар” диэн кинигэтэ тахсыбыта. Манна биллиилээх норуот ырыаһыта, ырыа айааччыта бэйэтин айымньыларын туһунан санааларын уонна ахтыыларын суруйбута. Кини историк үөрэхтээх буолан, туох барыта чопчу, дьэҥкэ буоларын сөбүлүүрэ. Кэпсиирэ-ипсиирэ эмиэ оннук ылыннарыылааҕа, сахалыы да, нууччалыы да ыраастык, киһиэхэ тиийимтиэтик саҥарара. Кини көрөөччүлэрин-истээччилэрин кытта көрсүһүүлэргэ аһаҕастык кэпсэтэрэ. Ордук ыччат дьону мэлдьи сүбэлии-амалыы сылдьара. Дэлэҕэ да дьон кинини “Эдьиий Настаа” диэн ытыктаан ааттыа дуо?!

Бу кинигэтигэр Анастасия Николаевна, биир көрсүһүү кэмигэр “Ыһыах”  диэн ырыаны эн хайдах айбыккыный?” диэн ыйыппыттарыгар, хоруйа баар:

“…Бэртээхэй бэйиэт Макар Хара хоһооннорун саҥа хомуурунньуга ол кэмҥэ тахсыбыта. Онно “Ыһыах” диэн ааттаах поэма баара. Макар Хара фронтовик, уулаах окуопаҕа уһуннук сэриилэспит киһи. Элбэх хоһооно сэрии кэмигэр, ол кэннэ, ырыа буолан Саха сиригэр көппүтэ. Ол хоһооннору үксүлэрин ырыа кынаттаабыт, сахалар тапталлаах ырыаһыттара, Ньургун буойуҥҥа истиҥ күүстээх тапталлаах Туйаарыма Куо, кини кэргэнэ Анна Ивановна  Егорова буолар.

Макар Ивановиһы тус бэйэтин бу диэн билбэт этим. Мин тыаҕа, кини куоракка олордоҕо.

Бу поэманы ааҕа олорон олус кэрэхсээбитим, астыммытым, дуоһуйбутум. Оннооҕор олустук ылынан, харахпар оҥорон көрбүтүм — куорат олохтооҕо тыатын дьонугар күүлэйдии, ахтылҕанын аһара кэлбит курдуга. Мин билэрбинэн, оччолорго биһиги ыһыахтарбыт национальнай колориттаах, социалистическай ис хоһоонноох буоллахтара дии. Поэмаҕа уу сахалыы ыһыах ис бараана киһи эрэ сүрэҕэ эппэйиэх, этэ-хаана ылыныах курдук суруллубут этэ. Ааҕан бүтэрбэр айахпар кымыс амтана, сүрэхпэр уоскуйуу уонна туох эрэ дьикти сырдык күүс миэхэ биллибитэ. Ордук бу строкалар: “таптал нарын чараҥын хаарыйбатын хаар, хаһыҥ. Айар талаан эгэлгэтэ арчыластын алгыс курдук”.

Оо, онно олорон өйдөөбүтүм, ыһыах диэн сахаҕа —судаарыстыбаннай тутул салаллар, бөҕөргүүр, ытык-мааны ыга ытаһаланар – Улуу күн буоларын, түҥ былыргыттан саха күн таҥараҕа үҥэрин-сүктэрин. Ол күн үҥкүү-битии, ырыа-тойук, алгыс баһа сыаланарын, үрүҥ тунах илгэ ыһыллар үтүө күнүгэр, өндүө халлаан оройо аһыллан ыларын, үрдүк айыылар ыытар үтүө анабыллара, күн сардаҥата буолан сиргэ сатыылыырын.

   Бу поэмаҕа өйдөөбүтүм – аныгы кэм буолбутун да иһин, кыһыл былаах, плакат саламаны кытта сэргэстэһэн, чэчир-сэлэ анньыллан, уохтаах кымыс, үтэһэ эт, үөрүү түһүлгэтэ тэриллэн, мындыр өбүгэбит эйэлээх, ыаллыы олоҕу талан, быыһык бириэмэ үктэлэ оҥорбут эбит. Кини киһи көхсүнэн сирэйдээҕэ, күөх куйаарга күн таҥараҕа эрэнэрэ. Биһиги да дьиҥнээхтик уһуктуохпутун, умнубуппутун уһугуннарыахпытын эрэнэр курдуга ол поэмаҕа. Оннук да буолла буолбат дуо?  Дьоллоох Дьокуускай куоракка дьиҥнээх сиэр-туом тутуһуулаах Улуу тунах ыһыахтар ыһыллаллар.

Онтон мин, поэманы иккистээн ааҕарбар куплеттар бэйэлэрэ сааһыланан истилэр. Ырыа мелодията ис-иһиттэн арыллан, бэйэтэ тахсан истэ. Эдэрдэргэ этиэм этэ, элбэхтик бэйиэттэр хоһооннорун ааҕыҥ, тыл чочуллубут көрүҥэ, эҥинэ, эридьиэһэ, киһи үтүө-кэрэ санаата, инники эрэлэ онно баар”.

Бу тэттик соҕус эрээри, толору, дириҥ хорутуулаах хоруйугар Анастасия Варламова — Эдьиий Настаа  айар үлэҕэ таптала, төрөөбүт сахатын тылыгар, төрүт култуураҕа, норуот үгэстэригэр, ЫҺЫАХХА – ол аата ОЛОХХО сыһыаннара барыта көстөллөр, сэрэйиллэллэр. Умнуллубаттар.

Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0