Виктория Варламованы-Контоеваны тэлэбиидэнньэҕэ үлэлиир эрдэҕиттэн, дьон билэр. Онтон кини эдэр эбэ, эдэр ийэ буоларын блогун сурутааччылара эрэ билэн эрдэхтэрэ. Виктория – үгүс үлэни да үмүрүтэр, дьиэ кэргэнин да бэрийэр, эрчимнээх, элбэх идиэйэлээх, сонун көрүүлээх аныгы Кэрэ Куо.
Контоевтар үс сыллааҕыта чааһынай дьиэ атыылаһан, куорат кытыытыгар көһөн тиийбиттэрэ. Куруук куорат сүпсүктээх киинигэр, таас кыбартыыраҕа олорбут дьон тиэргэҥҥэ күөх кырыска үктэнэн, киэҥ-куоҥ мас дьиэҕэ көҥүллүк тыынан, оҕуруот олордон, олохторугар саҥа кэрдииһи арыйбыттара. Аҕалара Станислав Степанович дьиэтин-уотун, тэлгэһэтин оҥостон, тупсаран, уһанар буолбута.
Ыал ийэтэ хаһан да үүнээйини олордор диэни билбэт бэйэтэ, оҕуруот аһын олордуунан дьарыгырар, ас астаан дьиэлээхтэрин күндүлүүр, дьиэтин сылаас эйгэтин нус-бараан оҥорор. Дьиэ иһигэр кырачаан атахтар сүүрэллэрэ, оҕо саҥата чуопчаарара олохторун киэргэтэр, ураты тыынныыр.
Виктория идэтинэн суруналыыс буолан, “Сахаэнерго” хампаанньа пресс-сулууспатыгар уонна Ил Түмэн дьокутаата Гаврил Алексеевка көмөлөһөөччүнэн үлэлиир, ону таһынан, уопсастыбаннай үлэҕэ олус көхтөөх. Хас да сыллааҕыта кини “Перемена” диэн социальнай хайысхалаах бырайыагы үлэлэтэн саҕалаабыта. Аныгы кэмҥэ оҕолор хамсаммат буоллулар, көмпүүтэргэ, төлөпүөҥҥэ хатанан олороллор, мантан сиэттэрэн уонна сыыһа аһааһынтан уойар оҕолор элбээтилэр. Бу оҕо доруобуйатыгар улахан охсуулаах. Бу кыһалҕаны таба көрөн, Виктория Геннадьевна оҕолорго, төрөппүттэргэ көмөлөһөр, өйдөтөр-сырдатар бырайыагар номнуо сүүһүнэн оҕо дьарыктанан, доруобуйатын туругун тупсарда.
18-таах эдэр төрөппүттэр
Станислав уонна Виктория олус эрдэ, 1-кы кууруһу бүтэрээт, ыал буолбуттара. Кыыс 18 сааһын кыл-мүлчү туолбута, уол туола да илик этэ. 1995 сыллаахха Горнай улууһун Маҕараһыгар 300-тэн тахса ыалдьыттаах сыбаайба ньиргийбитэ. Дэриэбинэ кыра аҥаара сыбаайбаҕа сылдьыбыта диэтэххэ, омун буолбат. Төрөппүттэрэ кэтэх хаһаайыстыбалаах буолан, 90-с сыллардааҕы кириисиһи аахсыбакка, улахан бырааһынньыгы тэрийбиттэрэ. Станислав убайа Герман “Москвич” массыынаны бэлэхтээн турар.
Эдэрдэр оччолорго ыал буолуу, эппиэтинэс диэни долоҕойдоругар соччо түһэрбэккэ, сыбаайбаларын көннөрү улахан бырааһынньык курдук ылыммыттара. Өр-өтөр буолбатаҕа, аны кырачаан киһи ийэтэ-аҕата буолан хаалбыттара. Ол кэмтэн ыла олох устун бииргэ, биир тыыга олорсон, тэҥҥэ эрдинэн, ыарахаттары туораан, аһыыны-ньулууну амсайан, дьиэ кэргэн быһыытынан чиҥээн, кэҥээн кэллэхтэрэ.
Таҥара бэлэҕэ – көмүс кыыс
“Арай биирдэ оҕонньордоох эмээхсин олорбуттара үһү. Кинилэр үс кэрэчээн кыыстаахтар эбит…” диэн остуоруйаҕа кэпсэнэрин курдук, Контоевтар эмиэ үс кыыстаахтар.
Улахан кыыстара ыал буолан, Хабаровскайга олорор, полицияҕа үлэлиир. Үрдүк үөрэҕи бүтэрэн иһэн, кыыс оҕоломмута. Кэргэнэ Уус Алдантан төрүттээх, байыаннай сулууспалаах. Тэрилтэлэрэ кыбартыыра биэрэн, Хабаровскайга олохсуйан олороллор.
Орто кыыстара Айталыына 8-с кылаас үөрэнээччитэ. Кинини хамсатар, чэбдигирдэр туһуттан, ийэтэ “Перемена” бырайыагы үлэлэтэр. Бу кэнники үс сыл иһигэр ийэлээх кыыс олус чугаһастылар, бииргэ дьарыктанар буоллулар.
30 саас кэннэ, икки кыыстаах ийэ уолланыан баҕарбата кэлиэ дуо? Ол эрээри, тоҕо эрэ табыллыбат этэ. Саас да ыган кэлбитэ, аны улахан кыыстара кэргэн тахсан, ыарахан буолбута. “Чэ, буолар буоллаҕа”, — диэн Виктория өр сыллаах ыра санаатыттан аккаастанарга тиийбитэ. Ол эрээри, соһуччу Таҥара бэлэҕэ буолан кэлэн, кэтэһиилээх кырачаан кыыстара Туйаарыма күн сирин көрбүтэ.
Онон сиэннэрэ Дайаана кыра кыыстарыттан 9 ый аҕа. Викториялаах Станислав 39 саастарыгар эбээ, эһээ буолбуттара.
Олоҕу атын хараҕынан көрүү
— Виктория, сиэн оҕолордооҕор минньигэс буолар дииллэрэ кырдьык дуо? Оттон ситэн-хотон баран ийэ-аҕа буолар хайдах эбитий?
— Чахчыта, биһиги олус эрдэ ыал буолан, оҕобутун кытары тэҥҥэ улааппыппыт. Онон оҕону иитиигэ ситэ өйдөөбөтүҥ баар буоллаҕа. Биһиги ийэлэрбит, Варвара Иосифовна уонна Анна Егоровна баар буоланнар, кинилэр өйөөннөр, көмөлөһөннөр, ситэрэн-хоторон, салайан-дьаһайан биэрдэхтэрэ.
Сиэммит тэйиччи олорор буолан, биһиэхэ сайын эрэ кэлэр. Төрүт сиригэр-уотугар атах сыгынньах сүүрэкэлээн күүс-уох ылыннын, олохтоох аһы аһаан доруобуйатын бөҕөргөттүн, балтын (тетятын) кытары чугас доҕордуу буоллуннар, сүрэхпитигэр уйаламмыт тапталбытын чэчирэттин диэн, сиэнчээммитин хайаан да сайын аттыбытыгар аҕалабыт.
Төһө да ыраах олордоллор, оҕолорбутун төрүт аһынан-үөлүнэн хааччыйабыт. Биһиги төрөппүттэрбит эмиэ оннук, билиҥҥэ диэри аһы-үөлү ыыта олороллор, дьиэ кэргэн ол үгэһин салгыыбыт. Тэҥинэн эдэр эбэ, ийэ буолар наһаа үчүгэй. Оҕолор тэҥҥэ сүүрэн-көтөн туллуктана сылдьалларын көрөр үчүгэйэ сүрдээх.
Чахчы, киһи олох олорон истэҕин аайы, өйүн-төйүн тутан, олоҕу атын хараҕынан көрөр, атыннык сыаналыыр буолар эбит. Биллэн турар, 40 сааска ийэ буолуу 20 саастааҕар букатын атын. Таҥара күндү бэлэҕин сыаналаан, олохтон, түгэнтэн дуоһуйуу, толорутук олоруу, махтаныы, истиҥ таптал дууһаны толорор. Мэдиссиинэ да сайдан, олох хаачыстыбата тупсан, киһи үйэтэ уһаан, доруобуйатын көрүнэн, эдэрин, эрчимин өр илдьэ сылдьыан сөп. Онон 40 сааска да төрүөххэ сөп, биллэн турар, аһара барбакка.
Үс сыл оҕо көрөн дьиэбэр олорбутум. Мин курдук эрчимнээх, биир сиргэ олорбот үлэһит киһиэхэ ол, бука, чэпчэкитэ суох быһаарыныы буолуо. Ол эрээри, бу кэмҥэ мин дьиэ кэргэммэр, дьиэни, тиэргэни оҥостууга болҕомтобун туһаайан, социальнай бырайыакпын үлэлэтэн, үгүс дьоҥҥо көмөлөһөн, дэкириэппин туһалаахтык атаардым дии саныыбын.
Ас астыырбын букатын сөбүлээбэт этим, куукунаҕа хаатыргаҕа барар курдук киирэрим (күлэр). Билигин саҥаттан саҥа, сонун бүлүүдэлэри астаан, дьиэлээхтэрбин күндүлүүрбүн сөбүлүүбүн. Сөпкө аһааһын ырыссыаптарын блогпар таһаарабын. Оҕуруот аһын, сибэккилэри үүннэриини боруобалаан, бу эйгэни бэйэбэр арыйан, наһаа сөбүлээтим. Үлэ да кэнниттэн кэлэн, куруук дьиэҕэ, тэлгэһэҕэ үлэлээн тахсабыт. Ол курдук, бэйэбит холобурбутунан оҕолорбутун эмиэ үлэҕэ уһуйабыт.
Төрөппүттэри кытары үлэ наада
— Мин урут үлэҕэ олус охтубут, үлэттэн дьоллонор, сынньанары сатаабат ийэ этим. Күнү быһа сүүрэн-көтөн, үлэлээн кэлэн баран, сылайбыт аатыран, сытарым. Оҕо ону көрө сылдьар буоллаҕа. Төрөппүттэрин көрөн үтүктэр, ону ааһан, инники олоҕор, дьиэ кэргэнигэр ити ылыммытын бэйэтэ да билбэтинэн туһанар. Онон аан бастаан бэйэ бодотун тардыныахха наада.
Оҕобор холобур буолаары, бииргэ хайыһардыыр, хаҥкылыыр, үҥкүүлүүр буоллубут. “Зумба” үҥкүүгэ сылдьан, олус сөбүлээтим.
«Перемена» бырайыакпар элбэх төрөппүтү кытары алтыһабын. Сороҕор “гиперопека” көрүҥүнэн оҕо көҥүлүн күөмчүлээн, илиитин-атаҕын баайан, бэйэтэ тугу да толкуйдаан тобулбат, эппиэтинэһи ылыммат буоларыгар “күһэйэр”, олус ирдэбиллээх төрөппүттэр бааллар. Эбэтэр, олус атаахтатан-тараҥнатан, төбөлөрүгэр ытыараллар. Ону тэҥэ, оҕо тугу саныырыгар-долгуйарыгар, сайдарыгар кыһаммат төрөппүттэр бааллар. Аһынан-таҥаһынан, гаджетынан хааччыйдыбыт да сөп дии саныыллар.
Сорох ыалларга ас астааһын да үгэһэ симэлийэн эрэр курдук – аһы сакаастаан ылаллар, оҕолорун маҕаһыынтан атыылаһан, чипсанан, “коланан”, сакалаатынан аһаталлар. Бу маннык “ас” оҕо доруобуйатыгар улахан буортулааҕын өйдөөбөттөр…
Онон, эдэр төрөппүттэргэ туспа оскуола да арыйар уолдьаста быһыылаах. Ол эрээри, уруккулуу ньыманан буолбакка, эдэр дьону интэриэһиргэтэр көрүҥү булуохха наада. Холобур, лиэксийэ буолбакка, квест-оонньуу дуу, “тик-токка” туох эрэ хамсааһын дуу? Устудьуоннарга, үөрэнээччилэргэ, уһуйаан оҕолоругар тус-туспа үлэ ыытыллыахтаах. Уһуйааҥҥа кырачааннары ыаллаһан оонньотон, кэнэҕэһин ыал буоларга бэлэмниир үлэ номнуо саҕаланара ордук.
Бу маннык уопсастыбаҕа туһалаах дьыаланан дьарыктанар социальнай хайысхалаах урбаанньыттары судаарыстыба өйүөхтээх. Дьиэ-уот биэрэн, кэмигэр көмө оҥорон, граннарынан өйөөн. Оччоҕо дьиэ кэргэн бэлиитикэтигэр, дьон өйүгэр-санаатыгар уларыйыы тахсыа этэ. Билигин информация олус түргэнник бэриллэр, дьон үтүө холобуру батыһар, билиини ылыы табыгастаах буолла.
Кэнники кэмҥэ уопсастыба кыһалҕаларыгар, киэҥ эйгэҕэ тахсан үлэлэһиэхпин баҕарар буолан эрэбин. Баҕа санаалар, идиэйэлэр олоххо киирэн иһэллэрин көрөр миигин кынаттыыр, хамсатар…
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: суруйуу дьоруойун архыыбыттан.