Мария Прокопьевна Федотова – Нулгынэт 1946 сыл Саҥа дьыл үүнэр түүнүгэр ахсынньы 31 күнүгэр уһук хоту дойдуга Уус Дьааҥы оройуонугар Буур Хаайбыт учаастакка күн сирин көрбүтэ. Онон кини бэрт аҕыйах хонуктааҕыта 75 сааһын томточчу туолла. Оччотооҕу хотугу киһи сиэринэн кини төрөөбүтэ эмиэ эриэккэстээх этэ.
Төрөппүттэрэ сайыннары-кыһыннары туундаранан-тайҕанан тайаан сытар хотугу кыраайы сыыйа сылдьар табаһыт, булчут дьон оҕолоругар өлүүлээх буолан, аныгылыы сиэринэн оҕону дэриэбинэҕэ төрөтүөхтэрин баҕарбыттар. Ол иһин бурҕачыйар тымныы быыһынан айаҥҥа туруналлар. Ыксаллаах түгэн үөскүүр. Ийэтэ кыыһын сыарҕаҕа төрөтөн кэбиһэр. Оҕолорун хаарынан сууйан баран, имиллибит куобах тириитигэр уган кэбиһэллэр. Бу барыта Киһилээх Хайа таастарын быыһыгар буолар. Оттон Буур Хаайбыт бөһүөлэк уоттара ыраах аллараа кылахачыһан көстөллөр. Онно кэлэн, кыһыл кыыһы сылаас ынах үүтүнэн сууйаллар, сыанан сотоллор уонна таптаан тута Нулгынэт диэн ааттыыллар („көһө сылдьан төрөөбүт“ (кочевница).
Дьаһабыл уус
Кини аҕатынан Голикова диэн. Эһэтэ Таатта киһитэ эбит. Саха киһитин араас сатабыллааҕын иһин олохтоохтор Дьаһабыл Уус диэн ааттаабыттар. Хаһан эрэ былыр 4 уоллаах соҕотох дьахтар Тааттаттан хоту түһүнэн кэбиспит. Туох алдьархайтан, кыһарҕантан оннук ыарахан айаҥҥа туруммута биллибэт. Дьаһабыл Уус уһанар, тутар эрэ дьоҕурдаах буолбатах, ону таһынан ынах-сылгы сүөһүнэн, табанан байар. Кэлин кини сүөһүтэ холкуос баайа буолар. Аны наһаа элбэх кэпсээннээх-үһүйээннээх. Кыыс ийэтинэн төрүттэрэ эбээннэр, чукчалар. Эһэтэ Мискэлдьин Ойуун диэн хоту дойдуга эмиэ сураҕырбыт, элбэх сырыылаах, эргиэннээх киһи чукча эбит. Кини кыыһа – Нулгынэт ийэтэ, Христина Петровна кэргэнэ эрдэ өлөн, олох туһугар туруулаһар. Төрүттэрин батан, иистэнньэҥ, уус, эмчит, кэпсээнньит, булчут, балыксыт, табаһыт, хоту дойду хоһуун дьахтара. Онон Мария Прокопьевнаҕа хаан арааһа буккуспут буолан тахсар – саха, эбээн, юкагир, чукча. Ол эрээри кини бэйэтин эбээн кыыһынан ааҕынар: эбээннэр эйгэлэригэр, төрүт сирдэригэр төрөөбүт, табаһыттар уонна булчуттар ортолоругар ыстаадаҕа үүммүтэ. Дьокуускайга мунньахха кэлбитигэр А.В.Кривошапкин чуо киниэхэ хааман кэлэн эбээннии кэпсэппит. „Эбээним сирэйбэр сурулла сылдьар эбит буоллаҕа“, — диэн үөрэ санаабыт.
Хайдах олороҕут, тугу аһыыгыт?
Онон итинник мүччүргэннээхтик төрөөбүт уонна дьикти төрүттэрдээх кыыс олоҕо да эмиэ ураты буолар. Кыысчаан ыстаадаҕа Өмни диэн үүтүн эмэн испит анал табалааҕа: „Миигин оҕотун курдук эмнэрэр этэ. Икки кэлин атаҕыттан кууһан олорон кинини эмэр этим. Ол иһин дьонум „Өмни эйиэхэ ийэҥ тэҥэ“, — дииллэрэ. Ол иһин кинини ийэм курдук саныырым“. Хотугу дьон оҕолорун бэйэлэрин кытта тэҥҥэ илдьэ сылдьан олоххо үөрэтэллэр. Нулгынэты ийэтэ хоонньугар укта сылдьан бултуур, тайахтыыр. Кини ийэтин кытта балыктаан, хабдьылаан, куобахтаан ииттинэллэр, ол туһунан романыгар сиһилии кэпсиир. Ааҕааччылар үгүстүк ыйыталлар эбит, итинник ыарахан усулуобуйаҕа хайдах олороҕут, тугу аһыыгыт, балааккаҕа хайдах кыстыыгыт уо.д.а. Оттон Мария Прокопьевна табаһыттар ортолоругар ааспыт оҕо сааһын олоҕун саамай дьоллоох кэминэн ааҕар.
Үөрэхтэнии
Кыыс үөрэҕи баһылыыр – Бүлүү педучилищетын, СГУ-ну бүтэрэр. Ленинградка Герцен аатынан пединститукка үөрэҕин үрдэтинэн, эбээн тылын, култууратын учуутала буолар. Хотугу араас омук ыччаттарын кытта билсэр. Сүдү учуонайдарга үөрэнэр – М.Воскобойниковка, В.И.Гладковка, Таксамига уо.д.а. Санги, Айпин суруйааччылар эмиэ үөрэппиттэр. Бу сыл кини өйүгэр-санаатыгар, буһуутугар-хатыытыгар үгүһү биэрбит буолуохтаах.
Муома улууһун бочуоттаах олохтоохторо
Мария Прокопьевна улууһугар эбээннэр Ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ. Муомаҕа барыта 5 тыһыынча кэриҥэ эбээн олорор, ол олохтоох нэһилиэнньэ 13-14 быраһыанын ылар. Сайынын Муомаҕа эбээннэр бырааһынньыктарын „Хэбдьэк“ тэрийэн ыытар. Саха сирин, Арассыыйа эбээннэрин сийиэстэригэр дэлэгээт быһыытынан кыттыбыта. Кини хотугу литэрэтиирэ сайдарыгар интэриэстээх, үгүс ыстатыйалары, үлэлэри суруйар. М.П.Федотова – 1999 сыллаахтан РФ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Кэргэнэ Г.Федотов 600-чэкэ ыстатыйалаах биллэр суруналыыс, элбэх кинигэлээх фольклорист. Федотовтар улууска „Айар куттаах дьиэ кэргэн“ аатын ылбыттара. Иккиэн Муома улууһун бочуоттаах олохтоохторо.
Далан билиниитэ
Мария Прокопьевна олоҕун оҕону үөрэтиигэ аныыр, ыччакка эбээн култууратын билиһиннэрэр, элбэхтик кэпсиир, остуоруйалыыр. Кэпсиир дьоҕурунан, көрүнэн-күлүүтүнэн улахан да дьону абылыыр. Куоракка кэлэн көрсөр доҕотторо – кэргэннии Мария, Василий Илларионовтар ити кэпсииргин сурукка тис, айымньыта суруй диэн сүбэлииллэр. Онон бастакы холонууларын „Ыстаада оҕотун кэпсээннэрэ“ диэн ааттаан „Кэскил“ хаһыакка биэрэр. Ону Далан бэлиэтии көрбүт уонна саҥа тахсан эрэр ааптарга маннык кынаттыыр тыллары суруйбут эбит: „Эн „Ыстаада оҕотун туһунан“ сэһэҥҥин ааҕан баран, олус диэн сөбүлээтим уонна бэртээхэй диэн айымньы тахсыбытынан эҕэрдэлиибин. Ханнык да уочарата суох быйылгы дьыл былааныгар киллэриэхпит. Далан. 29.ХП.1993 с.“
Автобиографическай роман
Аны Нулгынэты оскуолаҕа үөрэппит ытыктыыр учуутала В.А.Тарабукин кинигэтэ бэчээттэнэн тахсарыгар көмөлөһөр, өйүүр. Нулгынэт оҕолорго аналлаах кэпсээннэрин тиһэн, биэс сэһэни таһаарар. Аны ол барыта холбоһон эбээн кыыһын дьылҕатын уонна норуотун олоҕун туһунан „Тэбэнэттээх Нулгынэт“ (2007) роман буолан тахсар. Эбээн литэрэтиирэтигэр дьахтар-суруйааччы бастакы романа. Суруйааччы уонча сыл иһигэр итинник бэрт түргэнник талаана арыллан, тыыллан-хабыллан тахсар. Сахалыы, эбээннии, нууччалыы тылынан тахсыбыт барыта номнуо сүүрбэттэн тахса кинигэ ааптара буолла.
Нулгынэт автобиографическай романын ааҕааччы сэргии көрсүбүтэ. Кини ордук юморынан сөхтөрбүтэ. Оччотооҕуга СӨ үөрэҕин миниистирэ Е.И.Михайлова уһук хотугу кыраай талааннаах учууталын бэлиэтии көрбүтэ: „Мария Прокопьевна икки омук култууратын, үгэһин тэҥҥэ тутан ыччаттарга тиэрдэр. Сүрүн үлэтин таһынан оҕолорго аналлаах айымньылары суруйан 7 кинигэни үс тылынан таһаартарда“. Мэҥэ Алдантан П.Р.Дарбасов маннык суруйбут: „Нулгынэт диэн кыыс оҕо аата. Кини таас хайалардаах, күөллэригэр, өрүстэригэр элбэх балыктаах хоту дойду оҕото. Сайыннары-кыһыннары дьонун кытта сиртэн-сиргэ көһө сылдьыбытын сэһэнигэр олус бэркэ суруйбутун мин, кырдьаҕас оҕонньор, сүрдээҕин кэрэхсээн аахтым“. Үөһээ Бүлүүттэн Е.Е.Трофимова бэрт уһун суругун „Индигир уоттара“ хаһыакка ыыппыт: „Син элбэх кинигэни аахтым да, маннык сирэйим илийиэр дылы, иэрийэ-иэрийэ күлбүппүн, суруйааччы айымньытын сөҕө-махтайа, астына аахпытым суоҕа… Бу кинигэни „Сааскы кэм“ таһымыгар туруорабын… Урут оннук киһибит суох, өтөрүнэн көстүө да суох быһыылаах дии санааччыбын. Онтум баар эбит, өссө дьахтар, онтум өссө чугас, күндү…“
Анал саайт
СӨ оҕоҕо аналлаах айымньылар куонкуруһугар Нулгынэт кыайыылаах буолан, К.Туйаарыскай аатынан бириэмийэҕэ тиксибитэ. Суруйааччы аата аан дойдуга биллэр. 2015 с. оҕо литэрэтиирэтигэр В.Крапивин аатынан аан дойдутааҕы куонкуруска араас омук 209 суруйааччыта кыттыбытыттан М.Федотова-Нулгынэт Гран-при бириэмийэ хаһаайката буолбута. Бу бириэмийэни ылбытын кэннэ интэриниэккэ киниэхэ анаммыт саайт аһыллыбыт, онно суруйааччы „Русская газета“ (Урал) хаһыакка биэрбит интервьюта, араас омуктар сыанабыллара, дьон үөрүүтэ-эҕэрдэтэ бэчээттэммит. Билиҥҥи кэмҥэ норуоттар бары да уратыларын сүтэрэн эрдэхтэринэ, маннык төрүт үгэстэрин, олохторун тутан олорор омуктар бааллар эбит диэн өйдөөтөхтөрө, сөхтөхтөрө.
Тылбаастаныан наада
Киин издательстволар айымньыларгын тылбаастата оҕус, бэчээттииргэ бэлэммит дииллэр. Кини айымньыта омук тылынан тылбаастанан бүтүн аан дойдуну тилийэ көтүөн биир дойдулаахтара баҕараллар: „Мин харахпар Аляскаҕа, Канадаҕа, Финляндияҕа, Норвегияҕа, о.д.а. дойдуларга төрүт омуктар оҕолоро „Ыстаада оҕотун сэһэнин“ английскайдыы тылбаастаммытын ааҕа олорон харахтара үөрүү кыымынан туолбута көһүннэ… Били этэр култууралар диалогтарыгар аан аһылыннаҕа ити. Дьиҥэр, билиҥҥи кэмҥэ бу кыаллар дьыала, үбүлээһин боппуруоһун эрэ үөрэтиэххэ“ – диэн А.Иванов „Чолбоҥҥо“ суруйбут эбит.
Остуоруйаһыт
Нулгынэт үгүс көрдөөх, аптаах-алыптаах остуоруйалары суруйар фантазер талааннаах остуоруйаһыт-суруйааччы. Кини саха, нуучча, эбээн тылларынан тахсыбыт биэс уонча остуоруйалаах. Аатырбыт остуоруйаһыт-суруйааччылар аан дойдуга үгүс этилэр. Ол эрээри билиҥҥи кэмҥэ литэрэтииринэй остуоруйа сүтэн эрэр дииллэр эбит. Оттон Нулгынэт айымньыларын аахтахха, атын түмүккэ кэлэҕин.
Фольклору хомуйааччы
М.П.Федотова эдэриттэн эбээн фольклорун хомуйар. Төрүттэрин тустарынан былыргы сэһэннэри кини ис дьиҥин өссө да өйдүү илик да буоллар, эһэтэ кэпсиирин истэрэ. Нулгынэт саамай сөбүлээн батыһа сылдьан, көрдөһөн салгыбакка истэр үһүйээннэрэ ойууттар тустарынан эбит. Нулгынэт ойууттар тустарынан үгүс үһүйээннэри суруйар. Олор араас дьиктилээхтэринэн, алыптаахтарынан сөхтөрөллөр. Былыргы ойууттар албастарын көрдөрөн күрэхтэһэллэрин туһунан суруйар: Дьаллааҥкыннар ойууннара Сыаҥаан ойуун күөл уутун барытын иһэн кэбиһэр, онтон оннугар төттөрү өҕүйэр. Уйэгэнкээн биис ууһун ойууна Сыбдыйар ойуун уһун быһаҕынан иһин анньынан баран, очоҕоһун субутан көрдөрөр. Континкааннара ойууннара Суодай мөһөөччүктээх тахсан дьон үс сыл иһигэр сүтэрбит малларын – быһаҕы, кыыны, саппыйаны, хамсаны оротолоон биэрэр. Кингалактар удаҕаннара Өксүүнньэ булгунньах саҕа өксөкү кыылга кубулуйар. Орочоо биис ууһун ойууна Мэтэҥэ үс киһини табаҕа, чубукуга, тайахха кубулутар. Онтон төттөрү дьон оҥортуур. Түһэгиирдэр удаҕаннара Кыыдай ураһа ураатын үрдүгэр салгыҥҥа уйдаран олорор. Дууткалар ойууннара Мэлиэс саппыйатын иһиттэн араас кыыллары таһааран көрдөрөр. Кингалак биис ууһун ойууна Өөтэҥэ холорук буолан өрө көтөн тахсар… Ити курдук ааптар араас дьиктилэри кэпсиир.
Ойууттар ырыаларын-тойуктарын, алгыстарын-кырыыстарын Нулгынэт эмиэ бэркэ билэр. Мария Прокопьевна бэйэтэ эбээннии ыллыыр-туойар. Хотугу норуоттар литэрэтиирэлэригэр миф, фольклор үгэстэрэ хото киирэллэрин туһунан үгүстүк суруйаллар. Суруйааччы былыргы сэһэннэри, үһүйээннэри билбитин-истибитин, саха-эбээн үгэстэрин холбоон, уһулуччу баай фантазиялаах айымньыларын киэҥ ааҕааччыга, ыччакка аныыр сыаллаах-соруктаах айар-үлэлиир.
Варвара Окорокова.