Мин, Тарасова Мария Григорьевна, 1925 сыллаахха Горнай улууһун Солоҕон нэһилиэгэр олоҥхоһут Тэкээнэй уола Киргиэлэй дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтүм. Түөрт кылаас үөрэхтээхпин, Сэбиэскэй былаас кэмигэр 17 сыл холкуос, Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим. Импровизатор хомусчуппун.
1947 сыллаахха «1941-1945 сс. килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бочуотунай грамотатынан 2 төгүл наҕараадаламмытым. Горнай улууһун, Бэрдьигэстээх нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕобун.
Улуу Кыайыы 75 сылыгар анаан, эдэр дьоҥҥо Сиинэҕэ олохпуттан кэпсиэм. Ону кэпсээним дьоруойдарын сырдык кэриэстэригэр аныыбын.
СЭРИИ ЫАР ОЛОҔУН ТУОҺУТАБЫН
Дьонум 1939 сыллаах күһүн Маалтааны нэһилиэгин «Маай» холкуоһун Дьампатааҕы учаастагар көһөн тиийэн, Андреев Касьяннаах диэн сымнаҕас, аһыныгас ыалга дьукаах олорбуттара. Дьампа Сиинэҕэ Нуоралдьыма үрэҕэ түһэр сиригэр баар алаас этэ.
Биһиги саҥа сиргэ сэргэхсийиэхпит дии санаабыппыт, мөлтөх өттүнэн дьайбыта. Аспытын-таҥаспытын көрөр-харайар киһибит, бииргэ төрөөбүт эдьиийим Марыына баара-суоҕа 29 сааһыгар сэллик ыарыыттан 1940 сыллаахха саас өлбүтэ. Ийэм эдэриттэн ыарыһах буолан, биһигини кыайан көрбөт этэ. Аҕабын холкуос салалтата таба бостуугунан анаан, биэс көстөөх сиргэ ыыппыта. Дьэ ити кыһалҕалар түмүктэригэр, мин Өрт оскуолатыгар уон көстөөх сиртэн сылдьан үөрэнэр кыаҕым суох буолбута. Аҕам ыалга «айах» төлүүр кыаҕа суоҕа. Баара-суоҕа биир ынахтаах этибит. Онтубутугар 52 киилэ эт, 8 киилэ арыы нолуогун төлөтөллөрө.
Дьэ, мантан саҕаламмыта, мин холкуос ыарахан үлэтин үөһүгэр түһүүм, аас-туор олоҕум, тиийиммэт-түгэммэт буолуу эрэйэ.
АҔАМ ТУҺУНАН КЫЛГАСТЫК
Аҕа дойду Улуу сэриитэ буолуон аҕай иннинэ Тыл, литература уонна устуоруйа института саха тылынан уус-уран айымньытын – остуоруйаны, номоҕу, үһүйээни, олоҥхону хомуйар үлэни ыыппыта. Биллиилээх бэйиэт П.Я.Тулааһынап Дьокуускайтан 40 көһү атынан айаннаан, биһиги олорор Маалтааныбыт түгэҕэр тиийэн, ыраах сылдьар аҕабын ыҥыртаран аҕалан, үс күнү быһа үс олоҥхотун суруйбута.
Былыргылар «улахан ырыаһыты абааһы үтүктэр» дииллэрэ кырдьыгын, аҕам олоҕор буолбут түбэлтэ туоһулуур. Арай биирдэ киэһэ аҕам табанан айаннаан иһэн ыллаабытыгар, үөһэттэн тылыттан-тылыгар түһэрэн үтүктэр ырыа иһиллибит. Онуоха аҕам балайда ыллаан баран, «хоолдьук үүтүттэн тахсар хорук тымыр баар үһү» диэбитигэр, халлаан кыыһа – үөһэ ырыаһыт тохтообут уонна саҥа аллайбыт: «Ити туох-туох диирий?!» онуоха аҕам хаһыытаабыт: «Мин кыайдым!» ити кэнниттэн абааһы үтүктэрин тохтоппут.
Солоҕоҥҥо элбэх олоҥхоһуттар баар эрдэхтэринэ, чугас ыалларын хоһуйан олоҥхолууллара үһү. Мин аҕам тута хоһуйарга дьоҕурдаах буолан, хас да ыалы бэйэлэрин хоһуйан олоҥхолообутун кэлин ол ыаллар өйдүүр сурахтаахтара.
Сахаларга былыргыттан айылҕаттан айдарыылаах ойууннар, уустар, улахан ырыаһыттар өлөн баран, бэйэлэрин биллэрэ сыталлар диэн итэҕэл баар.
Хас да сыллааҕыта экстрасенс Зоя Дуранова уола Максим Сиинэҕэ тиийэн баран: «Сир ортотугар хайалара ыллыы-туойа сытарый?», — диэн ыйыппыт. Онуоха: «Ити сиргэ Тэкээнэй уола Киргиэлэй көмүллэ сытар», — диэн быһаарбыттар. Аҕам барахсан ийэ кута өссө да ыллыы-туойа сытарын аһаҕас эттээхтэр истэн-билэн эрдэхтэрэ.
ОТ ТИЭЙЭЭЧЧИ, БИРИГЭДЬИИР
1941 сыллаах кыһын, субан сүөһү пиэрмэтигэр оҕуһунан от тиэйэрим. Арыт отум суолга иккитэ сууллара, оччоҕо хаттаан тиэйэн муҥнанарым. Ити саас субан сүөһү көрөөччүлэри ликбезкэ үөрэтэргэ анаабыттара. Дьону син ааҕарга-суруйарга үөрэппитим.
Ол кэнниттэн Тоҥуулаахха хонуу биригэдьииринэн анаабыттара. Дьэ манна баара ыарахан үлэ, аһа-таҥаһа суох аччык холкуостаахтары араас үлэҕэ соруйар. Мин үлэлиир «Маай» холкуоспар Тоҥуулаахха ыал үксэ туруору балаҕаҥҥа олорбута. Сэрии сыллара буолан, быһаччы дьаһайан, бурдук үүммэт сиригэр бурдук ыстараллара. Холкуоска бэрэссэдээтэлинэн үөрэҕэ суох Захар Михайлович Ефремов үлэлээбитэ. Ийэ өйдөөх киһи дьоҕус холкуоһун этэҥҥэ туппута. Ким да хоргуйан өлбөтөҕө.
1943 сыллаахха саас райком сэкирэтээрэ Гавриил Прокопьевич Борисов этэн, мин оройуон киинигэр балтараа ыйдаах суотчуттар куурустарыгар үөрэммитим.
ЭРИЛЛИБИТ ЭДЭР СААҺЫМ – КЭЙБЭЛЭҔЭ
Уон аҕыспын туола иликпинэ, суотчут буолан, оройуон кииниттэн уон аҕыс көстөөх Ньурбаҕанчына нэһилиэгэр Калинин аатынан холкуоска суотчутунан барбытым. Бөһүөлэк турар сирэ Кэйбэлэ диэн ааттааҕа. Холкуостаахтар көлөһүн күннэригэр дохуот диэни ылбатахтара ырааппыт этэ. Дьон-сэргэ хоргуйан, ыран, сүөһүнү нэһиилэ көрөрө. Үлэбэр холкуос солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ Матрена Евстафьевна Семенова сүбэ-ама буолбута.
1943 сыл сайына кураан этэ. От суоҕуттан икки сүүстэн тахса сүөһү көнньүнэн өлбүт этэ. Холкуос бэрэссэдээтэлэ Петр Иванович Калитины ыарахан дьылга үлэлээбитин учуоттааннар, үлэ фронугар ыыппыттара. Баартыйа райкома Маалтааны нэһилиэгиттэн Николай Иванович Гаврильев диэн сэрииттэн эргиллибит киһини бэрэссэдээтэлинэн анаабыта. Николай Иванович эмиэ үөрэҕэ суоҕа. Мындыр, тэрээһиннээх салайааччы буолан, кылгас кэм иһигэр үлэни-хамнаһы өрө көтөхпүтэ. Тайах бултааһыныгар көҥүл ылбыта уонна улахан булчут Степан Семенович Семеновы тайаҕы бултуурга анаабыта.
1944 сыл сайын от үүммэккэ, Мытаах нэһилиэгиттэн Чына үрэҕэр хас да киһи оттуу кэлбитэ. Онтон сотору үлэ фронугар дьону хомуйбуттарыгар, Мытаах отчут киһитин ылбыттар. Онтулара куотан хаалла диэн айдаан буолар. Хамыыһыйалар биһигини, булан оройуоҥҥа ыытаарыҥ дииллэр. Кыһалҕа буолан, мин били булчут оҕонньордуун атынан, сааланан, бөһүөлэктэн икки көстөөх сиргэ отчуттарга тиийбиппит, күрүөйэхпит онно тиийбит этэ. Оройуон киинигэр ыыттахпыт дии.
Холкуос сылгыта 1944 сыл кулун тутартан сиир ото суох буолбутугар, миигин Орджоникидзевскай оройуон 5-с Малдьаҕар нэһилиэгэр Дьэкэмдэттэн от атыылаһан, сылгыны үүрэн киллэрэн олохтуурга дьаһайбыттара. Сылгыһыттар сылгыларын үүрэн, уон түөрт көстөөх сиргэ, оччотооҕу Алдан көмүһүгэр Бүлүү оройуоннара ас тиэйэр суолларынан, миигиттэн биир хонук инники барбыттара. «Өрүс үрдүгэр тиийиэҥ иннинэ суолуҥ икки буолуо. Сылгылар суолларын батыһаар» диэн буолла. Атым ырыгана бэрт буолан, хонук сиргэ мэлдьи хойутаан тиийэбин.
Аара биир ыалга тохтообутум, чэй да иһэппэтилэр, утуйар орон да биэрбэтилэр. Ол түүн утуйбатаҕым. Сарсыарда сылыгыһыттарым хоно сытар ыалларыгар тиийбитим. Оннук айаннаан тиийэн, хонууга турар оту быанан тардан туоннатын таһааран быһаарсан, атыылаһан, сорудаҕы толорон төннүбүтүм.
КЫАЙЫЫ КҮНҮН АҔАБЫН КЫТТА
Калинин аатынан холкуоспут үлэтэ-хамнаһа сыыйа өрө көтөҕүллэн барбыта. Атынан таһаҕас таһааччы Дмитрий Семенович Семенов, субан сүөһү көрөөччү Марина Николаевна Егорова, булчут Николай Петрович Семенов, ыанньыксыт Евдокия Михайловна Абрамова, ферма асчыта Варвара Ноева-Удаҕан олус тахсыылаахтык үлэлээбиттэрэ.
1945 сыллаахха ыам ыйын саҥатыгар холкуос отчуотун туттара Бэрдьигэстээххэ киирэн, өрөгөйдөөх Кыайыыны көрсүбүтүм. Дьон үксэ уулуссаҕа тахсыбыта. Октябрьскай уулуссаҕа турар мас тырыбынаҕа тахсан, оройуон салайааччылара үөрүүлээх миитини тэрийбиттэрэ. Бэрдьигэстээхтэр ол түүн утуйбатахтара, Маатта үрэх ырыаҕа ылланар кырдалынан хаамсан, ыллаан-туойан, ааспыты ахтыһан хоммуттара.
Сарсыныгар култуура дьиэтигэр райпо бэрэссэдээтэлэ Прасковья Петровна Бястинова тэрийиитинэн аҕабын, Киргиэлэй Михайлович Тарасовы Улуу Кыайыы чиэһигэр олоҥхолоппуттара. Аҕам Дьокуускайтан табанан таһаҕас таһааран иһэр кэмэ этэ. Онон Кыайыыны аҕабыныын иккиэн бииргэ көрсүбүппүт.
Мария ТАРАСОВА.
Бэрдьигэстээх, Горнай.
Сүрүн хаартыскаҕа: М.Г.Тарасова эдьиийин М.М.Шадринаны кытта