Судаарыстыбабыт политикатын, быраабын уонна экэниэмикэтин сүрүннэрин быһаарар дойдубут Төрүт Сокуонугар көннөрүүлэри киллэрии билигин биһиги ортобутугар дьүүллэһиллэр уонна кэпсэнэр буолла.
Дьон долгуйара уонна саарбаҕалыыра буолуохтаах даҕаны. Тоҕо диэтэххэ, ити уларыйыылар бүтүн судаарыстыба, хас биирдии дьиэ кэргэн, хас биирдии киһи дьылҕатын таарыйаллар. Ону өйдөөн туран, 1993 сыллаахха Төрүт Сокуоммут хайдах ылыныллыбытын саныахха. Бу сүрүн сокуоммут Арассыыйаҕа чахчыта да уустук кэмҥэ олоххо киирбитэ. Оччолорго сыл аҥардыыта хамнас кыайан төлөммөт этэ, биэрэр да буоллахтарына, уу харчынан аахсыбаттара. Ол саҕана харчы сыаната түспүтэ. Уопсастыбабыт тутаах сыаннастара уларыйан барбыттара. Олохпут укулаатын атыйахтыы аймаабыт хамсааһыннартан санаа-оноо түһүүтэ да баара. Ити сылларга аан дойду бэлиитикэтин быһааралларыгар Арассыыйаны аанньа ахтыбат буола сылдьыбыттара. Сити ыктарыылаах түгэҥҥэ дойдубутун букатыннаахтык ыһыллыыттан сорунуулаахтык быыһыырга уолдьаспыта. Судаарыстыба туруктаах буолуутун хааччыйар инниттэн Федерация субъектарыгар уонна бары эрэгийиэннэригэр биир кэлим сокуон эйгэтин олохтуур сорук турбута.
1993 сыллааҕы норуот бүттүүн куоластааһына буолуон иннинэ, Арассыыйа урукку РСФСР Төрүт Сокуонун дьайыытынан олорбута. Сокуонунан чааһынай бас билии өйдөбүлэ суоҕа, ол ырыынак сыһыаннаһыытын уонна ити саҕанааҕы аныгы кэм көстүүлэрин – Арассыыйа субъектарын бырааптарын уонна боломуочуйаларын тыырыыны кытта сибээстээх уларыйыылары, ирдэбиллэри букатын утарара. Экэниэмикэҕэ ханнык суолунан барыыбыт, хайдах салалларбыт мунаахсытара. Бу иннэ-кэннэ биллибэт уларыйыы хаамыытыгар бэлитиичэскэй кириисис тыҥаабыта. Судаарыстыбаны оннунан хаалларар уонна сайыннарар инниттэн, кэм-кэрдии ыйыытынан саҥа Төрүт Сокуон ылыныллыбыта. Арассыыйа элбэх омуктаах норуота, ол иһигэр Сахабыт сирин олохтоохторо өйөөбүппүт. 26 сыл устата бу сокуоммут дьоһун суолталааҕын көрдөрдө уонна бэйэтин кыаҕын муҥурдана илик. Тутаах докумуоммут бигэргэммитин кэнниттэн дойдуга сокуону уонна бэрээдэги олохтуурга, биир кэлим быраап эйгэтин үөскэтиигэ олус улахан үлэ барбыта. Дьон-сэргэ сокуон күүһүгэр итэҕэйбитэ, быһыы-майгы бигэ турукка киирбитэ.
Биһиги дойдубут үйэ чиэппэриттэн ордук кэмҥэ улахан суолу-ииһи барда уонна туохха да кэмнэммэт үөрүйэҕи ылла. Дьалхааннаах 90-с сылларга холоотоххо, биһиги дохуот улаатыытын, аан дойду экэниэмикэтин сайдыытыгар оруолбут уонна эйэни олохтооһуҥҥа дьайыыбыт туһунан дьүүллэһэр кыахтаахпыт. Маныаха биһиги сүрүн сокуоммут тыын суолталааҕар ким да саарбахтаабатыгар эрэнэбин.
Билигин аан дойдуга сайдыы балысхан тэтиминэн барар, ол онно сөп түбэһэн, Төрүт Сокуоммут кэм-кэрдии ыйыытыгар уонна суоһуур кутталларга эппиэттэһиэхтээх. Дойдубут Бэрэсидьиэнэ уонна оробуочай бөлөх киллэрэр көннөрүүлэрэ киэҥник ырытыллаллар.
Мин Федерация Сэбиэтин чилиэнэ буоларбынан уонна Саха сирин салайааччытынан үлэлээбиппинэн бу уларыйыыларга бэйэм санаабын этиэх тустаахпын.
Судаарыстыбаннай дуоһунастаах дьоҥҥо, РФ Бырабыыталыстыбатын чилиэннэригэр ирдэбили улаатыннарар, сүгэр эппиэтинэстэрин уонна отчуоттааһыннарын таһымын биллэрдик үрдэтэр уларыйыылар киирэллэрин биһириибин. Социальнай эбэһээтэлистибэлэр булгуччу Төрүт Сокуонунан толоруллуохтаахтар. Биллэр уларыйыылар Арассыыйа национальнай суверенитетын бөҕөргөтүүгэ туһуламмыттар, аан дойду туонатыгар быһыы-майгы сытыырхайбыт кэмигэр бу тирээн турар ирдэбил буолар. Холобур, аан дойдутааҕы уорганнар Арассыыйа гражданнарын уонна дойдубут интэриэһин утарар, күөмчүлүүр быһаарыныылары ылынар буоллахтарына, бу быһаарыныылар биһиги дойдубут сиригэр-уотугар тарҕаммат буолаллар. Дойдубут тас бэлиитикэтэ аан дойду ыйыыларыгар дьайар уонна эппиэттэһэр кыахтанар.
Саха сирин олохтоохторун кэккэ боппуруос долгутар. Быйыл саас нэһилиэнньэни, бэлиитиктэри кытта кэлэн көрсүһэрбэр «судаарыстыбаны үөскэтэр норуот» диэн өйдөбүл туһунан бэйэм көрүүбүн эппитим, билигин да санаабын тиэрдэбин. Нуучча норуота судаарыстыбаны олохтообута, атын сирдэри-уоттары холбоон, Арассыыйаны кэҥэппитэ, бөдөҥсүппүтэ. Онуоха олохтоох түөлбэ дьон норуоттар сомоҕолоһууларын тэҥ бырааптаах чилиэннэринэн буолбуттара уонна туох да күһэйиитэ суох биир уопсай тылы булан, нууччалыы кэпсэтэр кыахтаммыттара. История чахчыта да этэринэн, нуучча норуота Арассыыйа атын норуоттарын баһыйар дуу, баһылыыр дуу соругу хаһан даҕаны туруорбатаҕа. Төрүт Сокуоҥҥа киирэр уларытыы нуучча норуота суударыстыбаны үөскэтэр норуот буолуута туохха төрүөттэнэрин быһааран биэрэр. Салгыы өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин субъектарыгар судаарыстыбаннай тыллары олохтуур бырааптарын бигэргэтэр. Ол эбэтэр «судаарыстыбаны олохтуур» диэн өйдөбүл Төрүт Сокуон 68 ыстатыйатын 1 пуунун чэрчититтэн тахсыбат, оннук кыаҕа суох.
Өрөспүүбүлүкэбит аата биһиги норуоппут аатыттан үөскээбитэ. Саха норуота биһиэхэ эрэгийиэни үөскэтээччи, саха тыла төрүт олохтоох омуктар кэпсэтэр тылларынан буолар. Тылы, култуураны, үгэстэри харыстааһын, чөл хаалларыы норуоттан бэйэтиттэн тутулуктаах. Хас биирдии норуот уйгутун, туругун бэйэтэ оҥорор, быһаарар.
Биир ырытыллар тиэмэнэн судаарыстыба билиҥҥи баһылыгар бу көннөрүүлэр киирдэхтэринэ Бэрэсидьиэн быыбарыгар кыттар быраабы биэрии туһунан буолар. Сорох бэлиитиктэр, эспиэрдэр Төрүт Сокуоҥҥа реформа барыыта ала-чуо Бэрэсидьиэн болдьоҕун кытта быһаччы сибээстээх курдук түмүк оҥоро сатыыллар. Мин итиннэ сөпсөспөппүн. Дойдубут Бэрэсидьиэнэ былааһын оннунан хаалларарыгар атын да ньыма баар, холобур Федерация Сэбиэтин көмөтүнэн быһаарыан сөбө. Өйдүүргүт буолуо, Бэрэсидьиэҥҥэ бэйэтин боломуочуйатын быһа уһатарга этии киллэрэ сылдьыбыттарын. Ол эрээри кини ол этиини ылымматаҕа, туһамматаҕа уонна быыбарга кыттарга, күрэстэһэргэ бэлэмин, итиэннэ ону норуот бэйэтэ быһаарыахтааҕын эппитэ. Үгүспүт В.В. Путины өйүүр, кинини национальнай лиидэр быһыытынан билинэбит, мин эмиэ итинник ааҕабын. Ол иһин биһиги киниэхэ быыбарга кыттарыгар быраабы, атыттары кытта күрэстэһэр кыаҕы биэриэхтээхпит. Ол быраабы кини туһанара туспа боппуруос. Аан дойдуга тыҥааһыннаах быһыы-майгы, экэниэмикэҕэ уустук кэм бүрүүкээбитигэр, хайаатар да дойдубут иһинээҕи бэлиитикэтин халбаҥнатыа, бигэ туругун дьалкытыа суохтаахпыт. Дойдубут сарсыҥҥытыгар эрэллээх буолуохтаахпыт.
Сүрүн сокуоммут олохпут инникитин элбэх сылга быһаарар. Биһиэхэ бэриллибит конституционнай бырааппытын хас биирдиибит туһаныахтаах. От ыйын 1 күнүгэр бэйэбитигэр уонна дойдубутугар дьоһун суолталаах быһаарыныыны ылыныахтаахпыт.
Мин санаам төрөөбүт дойдум, норуотум инникититтэн саҕыллар, атын туора интэриэс суоҕа уонна суох даҕаны. Ыраахтааҕы кэмигэр, Саха автономията олохтонор да дьылларыгар, быһаарынар кэммитигэр, норуоппут чулуу уолаттара сомоҕолоһууну уонна или-эйэни тутуһан инникилээхтик өтө көрөллөрө уонна Саха сирин сайдыытын улуу Арассыыйа державатын кытта бииргэ, кини састаабыгар эрэ буолуохтааҕын, онтон атын суол суоҕун ыйаллара. Билигин биһиги маннык суолталаах кэмҥэ дьоһуннук сыһыаннаһыахтаахпыт уонна инники кэскилбит билиҥҥи ылынар быһаарыныыбытыттан тутулуктааҕын өйдүөх-саныах тустаахпыт.
Биир дойдулаахтарым мин санаабын өйөөн, сөптөөхтүк, ыллыктаахтык быһаарыныахтара диэн эрэнэбин.
Егор Афанасьевич БОРИСОВ, Арассыыйа Федерациятын Федеральнай Мунньаҕын
Федерация Сэбиэтин чилиэнэ, аграрнай, ас-үөл бэлиитикэтигэр, айылҕаны туһаныыга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы.