Арамааннаах Киэсэ син балачча сири барбахтастылар быһыылаах. Кэннилэриттэн эккирэтэр туох да сибики, тыас-уус биллибэтиттэн арыый уоскуйбут курдук буоллулар.
Сир Ийэ, барыйан турар хара тыа ону мэктиэлээбиттии чуумпуран турар. Оннооҕор көтөр кынаттаах, үөн-көйүүр баара биллибэт. Уу чуумпу, им-дьим. Соҕотох кинилэр эрэ бу сиргэ баалларыныы… Арай аара дьону эмискэ көрсө эрэ түһүөхтэриттэн куттаналлар. Утатан, сылайан да бардылар. Эрдэ күрүүргэ истэригэр санаммыттарын да иһин, хантан ас, өйүө бэлэмэ диэн кэлиэй… Ол тууйастаах арыыларын, лэппиэскэлэрин ыһык гына ылбыттара төһө дуоннаах буолуоҕай, бүппүтэ быданнаатаҕа дии, дьону үтүктэн өрүскэ бырахпыт кураанах тууйастара сүүрүк хоту уста турбуттара ырааттаҕа. Турар бэйэлэрэ эрэ бу истэхтэрэ.
Дойдуларыгар тиийэр соруктаах дьон, билбэт сирдэригэр-уоттарыгар хайысхаларын сүтэрбэт туһуттан өрүс сүнньүн тутуһан хаампыттара хас да күн буолла. Сылайан да бардылар.
Арай биир сарсыарда, атырдьах ыйынааҕы хараҥа сөрүүн түүн күрэнэн, халлаан сырдаан, күн тахсыыта, ыраах ханна эрэ ыт үрэрин чуолкайдык истэннэр үөрдүлэр да, долгуйдулар да. Ууга түһэн эрэр киһи өлөртөн өрүһүнээри, ууга уста сылдьар соҕотох соломоттон тутуһа сатыырыгар дылы, ити ыт ыраах үрэрэ тыыннарыгар тыын салгыыр, кинилэргэ туох эрэ өрүһүлтэ көстүбүтүн курдук буолла.
— Доор, истэҕин дуо, ханна эрэ ыт үрэр дии? Эбэтэр кулгааҕым ыт үрэринии куугунаата дуу?— Киэсэ, улахан баҕайытык хараҕын кэҥэтэ-кэҥэтэ көрөн, омуннура соҕус табаарыһыттан ыйытта.
Ити икки ардыгар ыттара иккистээн уһун соҕустук ньаҕыйан үрбэхтээтэ.
— Истэн-истэн… Чуолкай ыт үрэр дии, хата бу үчүгэй буолаарай! — Арамаан эмиэ үөрэн омуннура түстэ.
— Ити аата, чугас ыал баара буолуо дуу? Биитэр булчуттар сылдьаллара дуу, ыттара кыылы туруоран үрэрэ дуу?
— Хайата да буолуон сөп…
— Чэ, тугу быһаара сатыы туруохпутуй, билиэхпит буоллаҕа… Ыт үрэрин диэки барыахха… Кураанах ботуоҥкаларын санныларыгар иилэ быраҕан, хаппыт мас тайахтарын ылан, ыараабыт атахтарын соһон бара турдулар.
Сирэйдэрин хоту син балай да хаамтылар. Бу тухары ыт үрэр саҥата аны иһиллибэтэ. Син балачча барбахтаабыттарын кэннэ, иннилэригэр хойуу бөдөҥ тииттэр быыстарынан туох эрэ сырдык сэндэҥэ ырааһыран көстөргө дылы гынна. Хаамыыларын арыый бытаардан, ол диэки сэрэнэрдии баран истилэр. Өр буолбата, кыра ырааһыйа оҕото бу иннилэригэр көһүннэ. Ыал олорор сиригэр тиийиэхпит дии санаабыттара, атын буолбутуттан, ыт үрэр сирэ өссө да ыраах буолуо дуу дии саныы тураннар, болҕойон көрбүттэрэ: бу кыракый ырааһыйа куулатыгар, бөдөҥ тииттэр саҕаларыгар кыракый үүтээн оҕото барыаран турарыгар харахтара хатана түстэ. Көрбүттэриттэн соһуйаннар да, үөрэннэр да чэпчии түспүт курдук буоллулар.
Саһан олорон дьиэни кэтээн балачча буоллулар. Ол тухары дьиэ таһыгар ыт баара көстүбэтэ, дьиэттэн киһи тахсыа диэн кэтэстилэр да — киһи баара эмиэ биллибэтэ. Хайатын маннык олоруохтарай — сэрэнэн биирдэстэрэ дьиэҕэ киирэн көрөрүгэр быһаарыннылар.
— Киэсээ, эн киирэн бил, мин чугас кэтээн бэлэм олоруом, ол-бу буолар түбэлтэтигэр…— диэн арыый аҕа саастаах уонна былаастаах киһи быһыытынан Арамаан соруйда.
Киэсэ улгумнук туттан-хаптан, окко-маска сөрөнөн, үүтээҥҥэ сыбдыйан тиийэ оҕуста. Дьиэҕэ киһи баар буоллаҕына, «муна сылдьар киһибин» диэн кэпсэтэн көрөр былааннаах уонна онтон салгыы көстөн иһиэ диэн санаалаах кэллэ. Хата, тирии бүрүөһүннээх халҕан аан кыра тимир күрдьэҕинэн баттата өйөнүллүбүтүн көрөн уоскуйа түстэ уонна күрдьэҕи туора садьыйан дьиэ иһигэр көтөн түстэ. Сып-сылаас салгын илгийэ түстэ. Ким да суох. Түннүгүнэн сырдык тыган, дьиэҕэ баар барыта бэрт үчүгэйдик көстөр. Хаптаһын остуолга түҥнэри ууруллубут ньаалбаан курууска үрдүгэр ситэ умуруоруллубатах мохуорка табах тобоҕо кыратык буруолуу сытарын көрөн соһуйа түстэ. Киһи баар эбит! Субу ханна эрэ соторутааҕыта тахсан барбыт быһыылаах. Баҕар, ытыныын тыаҕа тэйиччи да барбыт буолуон сөп. Уонна дьиэ иһигэр туох баарын дьүүллээн таба көрөр суох. Таһырдьа ойон тахсан, киһитигэр саҥа таһаарбакка, илиитинэн далбаатаан ыҥырда. Кэтэһэн бэлэм олорбут Арамаан өрө мэҥийэн дьиэҕэ көтөн түстэ.
— Арамаан, киһи баар эбит, бу соторутааҕыта тахсан барбыт, табаҕа бу буруолуу сытар дии. Сотору кэлэрэ буолуо, хайыыбыт?!
— Ыксаама, доор. Уоскуйа түс. Кэллэҕинэ даҕаны, икки киһи биир киһини кытта хайдах эмэ быһаарсар инибит…
Ити икки ардыгар били ыт үрэрэ бу чугаһаан иһилиннэ.
Ыксал буолла! Арамаан оһох иннигэр сытар обургу хардаҕаһы сулбу тардан ылан, аан ойоҕоһугар сөрүөстэн турда, Киэсэ остуолга сытар килиэп быһаҕын ылан, оһох кэннигэр өстөөҕөр ыстанарга бэлэмнэммит кыыл курдук чохчойон саһан олордо. Таһырдьа аан таһыгар киһи «хайа, бу күрдьэх тоҕо туора быраҕыллан сытарый? Ким эрэ кэллэҕэ дуу, ээ, арба да, били Бааска уол кэлиэхтээх этэ дуу, кини кэллэҕэ буолуо» диэн уоһун иһигэр саҥара-саҥара, ааны дэлэччи аһа баттаан иһирдьэ сулҕаччы соҕус киирэрин кытта, аан ойоҕоһугар кэтэһэн турбут Арамаан маҕыйа түһэн баран, киирбит киһини төбөҕө хардаҕаһынан саайда! Киһи эрэйдээх билбэккэ да хаалла быһыылаах, иһин түгэҕиттэн бүтэй баҕайытык «ык» диэт, сууллан түстэ. Дьиэ таһыгар хаалбыт булчут ыт, куһаҕаны сибикилээн, үрэн баргыйа түстэ. Арамаан сытар киһини хаста да тутан турар хардаҕаһынан төбөтүн сүллүгэстээтэ. Киһи, төбөтө тута хаанынан устан, тыыммат буолла. Орто саастаах, бөдөҥ соҕус киһи эбит. Арамаан сымсатык туттан, бокуонньук кыыннаах саха быһаҕа иилиллибит тирии курун уста охсон, бэйэтигэр курданан кэбистэ.
— Киһибит барда дии, быһыыта… Дөйүтэн да хаалларыах баара этэ, — Киэсэ тыл ыһыгынна.
— Һы, бу да киһи! Чараас да сүрэхтээх барахсан… Биир буруйум сөп буолуо диэҥҥин, атын буруйу ылыммат буоллуҥ дуо? Тыын тыыҥҥа былдьаһыы буоллаҕа дии. Бээрэ, ити ыт тоҕо тохтооботуй, тахсаҥҥын дьаһайан кэбис эрэ, тимир күрдьэх баара дии.
Киэсэ таһырдьа таҕыста. Ыты кытта өр соҕус бодьуустаста, кэлин иннин ылла быһыылаах— ыт ньам бараахтаата…
Степан Марков, «Дьылҕа, тыйыскын даҕаны»
«Айар» кинигэ кыһата, 2024 с.
