— Паша, бэҕэһээ эн туох ааттаах наар Андрейы кэтээн кыҥастаһан таҕыстыҥ? — Дуунньа кыыс ыйытыыта Пашаны олус соһуппута уонна симитиннэрбитэ.
— Наһаа оннук буолбата ини… — Паша бэйэтин бэйэтэ итэҕэйбэт сиэринэн эппиэтэ соччо ылыннарыыта суох симик этэ.
— Кыбыстыма, билбэтэҕэ буолума. Мин көрбүппүн уонна муодарҕаабыппын этэбин, була сатаан буолбатах. Куттаныма, бу кэпсэтии бэйэбит икки ардыбытыгар эрэ. Андрейы сөбүлүүгүн даа? — ыйытыы олус туруору буолан биэрбитэ.
— Хайдах буоллуҥ? Сөбүлүүр эрэ буоллахха киһи киһини кыҥастаһар дуо? — кыыс куолаһыгар сөбүлээбэтэх уораан баара. — Улаханнык ыалдьыбыт, сирэйэ саһарбыт, уруккута наар лиидэрдии сылдьыбыт уолбут итинник буолбутун дьиибэргээбитим, хайдаҕый-тугуй диэн кэтии көрбүтүм аньыы буолбат ини?!
— Аньыы даҕаны, Паша, хайдах буоллуҥ? Мин эйигин сүөргүлээн этэр буолбатахпын ээ. Ыйытабын эрэ, бэйэ икки ардыгар… — Дуунньа ити тыллары этэн баран саҥата суох сири-дойдуну эргиччи көрбөхтүү олорбохтообута:
— Паша, мин Андрейы эмиэ сирбэппин ээ, наар сөбүлүү көрөбүн уруккуттан, — диэн симик да соҕустук буоллар, тыл ыһыктыбытыгар Паша бэйэтэ да билбэтинэн хонос гына, Дуунньа диэки хайыспыта.
Кыргыттар харахтара кэтиллэ түспүттэрэ, кыараҕас харахтар кэҥээбиттэр, уоттара чаҕылыспыт этилэрэ. Хайалара да бэйэ-бэйэлэрин итэҕэйбэт курдуктара, соһуйбуттара чахчыта, арай бастакынан Паша тыл быктарбыта:
— Сөбүлээбит буоллаххына, ол миигин былдьаары гынна диэн ыксаатыҥ дуо? — ыйытыы судургута суох, моһуоктаах буолан биэрбитэ.
— Туох буоллуҥ, Паша? Бүт эрэ, ону-маны сэрэйэн көрө-көрө, аны баайсан бардыҥ дуо?
— Эн баайсар курдуккун дии, — Паша тоҕо эрэ холкутугар түспүтэ.
— Мин баайсыбаппын, кэпсиибин эрэ. Урут сөбүлүүр курдук этим, билигин суох. Аһынабын эрэ: хаарыаннаах уол ыарыһах буолан хаалла диэн.
— Мин эмиэ аһынабын, хайдах да көмөлөһөр кыахпыт суоҕуттан кыһыйабын, — Паша ыйытар икки, сүбэлэһэр икки ардынан эйэ дэмнээхтик саҥарбыта.
Дьэбдьиэ дьиэҕэ киирэн кэлбитэ, кыргыттары көрөөт соһуйбута:
— Хайа, хотуой, бу бүгүн аһаабат, чэйдээбэт күммүт үүммүтэ дуо?
— Хас буолла? — кыыс чаһыны көрөөт, — оо, эбиэт буолбут! Сибилигин турдум, сэлэһэ олорон хаалбыппыт дии.
Паша ыстанан турбута, чаанньыктан тобох ууну улахан куруускаҕа кутаат, таһырдьа булуус сарайыгар барбыта, оттон Дуунньа батыһан тахсыбыта.
— Паша, кыыһырыма, сөп?
— Эс, мин туох диэн кыыһырыахпыный, аньыы даҕаны, Дуунньа?!
— Мин эмиэ мөҕүллэн эрдэҕим буолуо, ханна сүттэ диэн.
Кыргыттар илиилэрин өрө көтөҕө далбаатаһан арахсыбыттара.
***
…Рома оргууй тэпсэҥнээт улгумнук ылыммыта, үөрэ ымайбыта, онтон дуоспуруннаах баҕайы дьүһүнү-бодону ылынан табаарыһын тонолуччу одуулаабыта, уоһа ибирдиирэ.
— Туох буоллуҥ, доо? Тугу этээри боччумурдуҥ?
— Этиэх диэтэххэ, этэр да баар буолуон сөп, — Рома хаһан да боччумурбатаҕын боччумуран өрө хонос гыммыта, сиһин көннөрүммэхтээбитэ. — Өндөрөөй, биир ымсыыра сабаҕалыыр дьыалабын эйиэхэ этэрим дуу диэн толкуй баар. Туох дии саныыгын?
— Ону мин билиэм дуо?! — Өндөрөй ыйытыктан соһуйбута, туох эрэ дьиктини истиэҕин сэрэйбитэ, өссө кулгааҕа кычыгыланыах курдук буолбута, сэргэхсийэ түспүтэ. — Оттон эт ээ, туох айылааҕы кистии сылдьаҕын? Бу үйэҕэ дьэллэм соҕус буолар этиҥ дии?! — Өндөрөй, кырдьык да, туох эрэ сонуну истэ охсоору, табаарыһын өттүгүн анньыалаабыта, ымайбыта, хараҕа кэҥээбитэ. Кини хайдах эрэ ыксаабыт курдуга, барыта кулгаах буолбута.
— Доо, Өндөрөөй, — сирэйин өҥөйбүтэ, үөрэтэрдии хараҕын симириҥнэтэ олорбута, — Долгунуоптар Пашаларын билэҕин дии? — ымаҥнаабытынан табаарыһын сирэйин өҥөйбүтэ.
— Хайдах билиэм суоҕай? — ыйытык дьээбэтиттэн чахчы соһуйбута. — Ону?
— Ону диэ? Ону, маннык… — эмиэ тыҥаан олор- бохтуу түһээт Рома, — Өндөрөөй, ол кыыс эйигин сөбүлүүр курдук ээ?! — ол кэннэ табаарыһа хайдах буолуоҕун кэтэспит сирэйэ-хараҕа туох эрэ сырдыгынан сыдьаайбыта, үөрүүнэн туолбута.
— Ким эйиэхэ ону эттэ? — Өндөрөй ыйытыыта түргэн уонна туруору буолбута, улаханнык соһуйбута биллибэтэҕэ. Рома дьиктиргээбитэ:
— Билэр буоллаҕым дии, муннубар сыттаахпын билбэккин дуо?
— Пашаны билэн буоллаҕа дии, үчүгэй оҕо, — Өндөрөй улахан киһи курдук сыана быһааччы буолбута. Кини дириҥ баҕайытык өрө тыыммыта уонна кыыстыын Чороохтоох сайылыкка хайдах билсибитин, онтон Моонньоҕоннооххо сырыыттан кэпсээбитэ. — Элбэх оҕолоох ыал оҕото буоллаҕа, туохха барытыгар сыстаҕас.
— Доо, Өндөрөөй, эдэр киһи буолан баран туох ааттаах оҕонньоттор курдук тыллаһаҕын, барытын сыаналыы сатаан?
— Ромаа, ыл уоскуй, — салгыы тугу эрэ саҥарыахча буолбут табаарыһын быһа түспүтэ, — Киһи ыарахан балаһыанньаҕа түбэстэҕинэ, сыта-тура да сылдьан санаата-оноото ытыллар, олоҕу атыннык көрөр, сыаналыыр буолар эбиккин ээ. Дьиҥинэн, Рома, мин хас сыл олорорум биллибэт…
— Бүт, ону-маны тыллаһыма, пахай даҕаны. Аныгы эмп кыайыа…
— Мин туһум олох туспа, Ромаа! — Өндөрөй өрө кэдэрийэн көхсүн лаппаакыларын холбуу сатаабыта. Илиилэринэн түөһүн имэрийбэхтээбитэ, үөһэ тыыммыта, сирэйин ньуххаммахтаабыта. — Билиҥҥи кэмҥэ миигин киһи курдук санаан таптыыр кыыс баар буоллаҕына бэрт бөҕө буоллаҕа дии. Табаарыһым барахсан ол баҕа санааҕын дьиҥнээхтии баар оҥоро сатаан этэргиттэн мин үөрэбин эрэ.
— Мин…
— Тохтоо, Рома, мин ситэри этиим, — тоҥолоҕунан ойоҕоско имнэммитэ, — Поляттан мэлийбиппин, баҕар-баҕарыма, итэҕэйэрбэр тиийэбин. Оттон атын кыргыттар туһунан олох санаабаппын ээ. Ити Пашаны наһаа дуоспуруннаах кыыс, наһаа үчүгэй хаһаайка, ийэ буоларын саарбахтаабаппын, — кини эмиэ өрө тыыммыта, тарбахтарын мускуйбутунан барбыта, — Паша миигин сөбүлүүрэ буолуо диэни саарбахтыыбын, ыарыһаҕым илэ биллэр дьыала буоллаҕа дии. Аҕа табаарыска убаастабыл уонна аһыныы баар буолуо. Онтон ордук сыһыан суох буолуо.
— Сөбүлүүр, Өндөрөөй, сөбүлүүр. Мин билэбин.
— Хантан билэҕин? Ким эппитэй?
— Варя эппитэ ээ: «Паша Андрейы наһаа кыҥастаһар», — диэн.
— Ол миигин, улаханнык ыалдьыбыт киһини Паша эрэ буолуо дуо, бары да кыҥастаһан тахсаллар ини?!
Өндөрөй сэк гына түспүтэ. «Арай ыал буолан хаалыым» диэн саарбахтыыр икки, итэҕэйбэт икки ардынан санаа эмискэ охсуллубута:
— Ол туһунан хаста да санаан ылбыттаахпын буолан баран, «сатаммат, кыаллыбат» диэҥҥэ бэриммитим.
— Тоҕо сатаныа суоҕай? Бакаа этэҥҥэҕин, били оруудьуйа турар, үлэлиир кыахтаах! — Рома олох да өрө көтө түспүтэ. — Сатаатахха сатаныа буоллаҕа дии.
— Наһаа да таптаан барбатарбын, арай миигин таптыыр кыыс баара буоллар, баҕар?! Бээ, Рома, мин ыарыым хааллын, — табаарыһын сиэҕиттэн тардан аттыгар олордубута. — Ыарыы туһунан кэпсэтэн кинини кыайбаккын. Хаһан бараары сылдьаҕын, ол?
— Хаһан барабыт диэ?
— Хаһан барабыт? — Өндөрөй ымайбытынан ыйыппыта…
Гавриил Адамов-Сайдам, “Дьылҕа оҥоһуута” (“Айар”, 2025 с.) кинигэттэн быһа тардыы.
