Дьулусхан уларыйыылар кэмнэрэ
Александр Константинович Акимов, Арассыыйа Федерациятын Федерация Сэбиэтин федеративнай тутулга, эрэгийиэн бэлиитикэтигэр, олохтоох салайыныыга уонна Хоту дойду дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы:
— Муус устар 27 күнүгэр САССР төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит. Өрөспүүбүлүкэбит биир үйэ устата хайдах уларыйбытын туһунан үгүс сурулунна-ахтылынна. Мин ол сайдыы туһунан анаан-минээн бэлиэтиэхин баҕарабын.
Саха сирин олоҕо-дьаһаҕа саҥа үйэҕэ күүскэ уларыйбыта, чуолаан, кэнники сылларга. Дьоһун уларыйыылар буолбуттара, бастатан туран, дьиэни-уоту тутууга. Бу хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү, Дьокуускайга эрэ буолбакка, үгүс улуустарга улахан иэннээх үлэ ыытыллыбыта. Аныгылыы толору хааччыллыылаах кэтэх олорор дьиэлэри тутуу саҕаламмыта.
Иккиһинэн, биһиги бары массыына суоллара тэтимнээхтик тутуллубутун көрдүбүт – бу “Өлүөнэ”, “Бүлүү”, “Халыма” федеральнай суоллар, ону тэҥэ “Амма” өрөспүүбүлүкэтээҕи массыына суола. Тимир суол Аллараа Бэстээххэ диэри тиийбитэ, оттон Өлүөнэни туоратыахтаах муоста кэлэр өттүгэр үс федеральнай массыына суолун холбуоҕа. Бу улахан үлэ.
Үсүһүнэн, ньиэп-гаас бырамыысыланнаһа тэтимнээхтик сайдарын бэлиэтиибин. Бу Илин Сибиир – Чуумпу акыйаан (ВСТО) магистральнай ньиэп утаҕа, манан ньиэп Илин Сибииртэн Уһук Илин барар уонна Азия-Чуумпу акыйаан эрэгийиэнин ырыынагар тахсар. Бу “Сибиир күүһэ” – Саха сириттэн Арассыыйатааҕы магистральнай утах Приморскай кыраайга уонна Азия-Чуумпу акыйаан эрэгийиэнин дойдуларыгар гааһы тиэрдэр. Ону сэргэ тыа сирин нэһилиэнньэлээх пууннарын гаастааһын олус тэтимнээхтик ыытыллар уонна нэһилиэнньэ олоҕун уйгутун тупсарыыга уонна экология туругун харыстааһыҥҥа туһуланар.
Өрөспүүбүлүкэҕэ 2021-2030 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин нэһилиэнньэлээх пууннарын социальнай гаастааһын эрэгийиэннээҕи бырагыраамата ылыныллыбыта. Уопсайынан, эрэгийиэннэри гаастааһын – Арассыыйа дьоһун суолталаах социальнай бырайыактара.
Саха сирэ Арассыыйа Федерациятын сорҕотун быһыытынан сайдыы уһун кэмин ааста: быйыл Саха сирэ Арассыыйа судаарыстыбатын састаабыгар киириитин 390 сылын бэлиэтиэхпит. Түөрт үйэ кэриҥэ илии илииттэн тутуһан кэллибит. Бу сыллар тухары тухары өрөспүүбүлүкэбит Арассыыйа судаарыстыбата модуннук кыаҕырарын туһугар үлэлээтэ. Ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа Саха сирэ күндү түүлээҕи биэрэрэ, билигин – судаарыстыба экэниэмикэтэ сайдыытын бөҕөргөөһүнүгэр туһуламмыт дойду кыһыл көмүс валютатын саппааһын. Алмаас, кыһыл көмүс, ньиэп – хара кыһыл көмүс эмиэ, гаас, таас чох, сурьма, хорҕолдьун бырамыысыланнаһа – балары бүгүн өрөспүүбүлүкэ дойдуга биэрэр, чуолаан, бу кэнники сылларга. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар өрөспүүбүлүкэ “Барыта фронт туһугар, барыта кыайыы туһугар” лозунунан үлэлээбитин уонна кыһыл көмүс рекордун олохтообутун билэбит. Бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ дойду экэниэмикэтигэр дьоһун кылаатын киллэрэр.
Хоту дойду норуоттарын төрүт үгэстэрин сайыннарыыны эмиэ бэлиэтиибин: сылгыны үөрдээн иитиини, балыктааһыны, балары Арассыыйа кэлэр көлүөнэлэргэ хаалларарга дьулуһар.
Арассыыйа элбэх национальностаах култууратын эгэлгэ күөнүгэр саха норуотун уонна Хоту дойду норуоттарын култууралара киирэр. Бу ураты төрүт култуурабыт уонна билигин национальнай култуурабыт, Ыһыах национальнай бырааһынньыга чөлүгэр түһүүлэрин көрөбүт. Киһи-аймах чулуу айымньыта — Олоҥхобут ЮНЕСКО-нан киһи-аймах материальнайа суох култуурунай нэһилиэстибэтинэн билиниллибитэ – бу өрөспүүбүлүкэ эрэ баайа буолбатах. Бу Арассыыйа баайа уонна киэн туттуута.
Биһиги ситиһиилэрбит – дыраама тыйаатырдара, Муусука үрдүкү оскуолата, Опера уонна балет тыйаатыра, Сэбиэскэй Сойуус судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата буолбут Саха академическай тыйаатыра. Кэнники сылларга саха киинэтин курдук тэтимнээхтик сайдан эрэр ураты бренд баар буолла уонна бэйэтин сүгүрүйээччилэрин Арассыыйа уонна тас дойду үрдүнэн булла.
Биһиги худуоһунньуктарбыт живопись Саха сиринээҕи оскуолатын аатыртылар: Афанасий Осипов, Афанасий Мунхалов, Мария Рахлеева болотуналара киистэ билиниллибит маастардарын сөхтөрөллөр. Улуу суруйааччылар Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон, Алексей Кулаковскай, Былатыан Ойуунускай, Семен уонна Софрон Даниловтар, Иван Гоголев Сэбиэскэй Сойуус саамай биллэр суруйааччыларын ахсааннарыгар киирбиттэрэ, бу плеяданы норуодунай суруйааччылар Николай Лугинов, Наталья Харлампьева, Василий Харысхал, Семён Ермолаев, Владимир Фёдоров, Наталья Михалёва-Сайа уонна да атыттар салҕыыллар. Бу ааспыт сүүс сыл устата Саха сиригэр олорор норуоттар бииргэ үлэлээһиннэригэр сүҥкэн уопут түмүлүннэ, национальностар икки ардыларыгар туруктаах быһыы-майгы олохтонно.
М.К.Аммосов аатынан Саха судаарыстыбаннай университетын баазатыгар, 75 сыллаах устуоруйалаах үрдүк үөрэх кыһатыгар ХИФУ тэриллэн, аан дойду бастыҥ кыһыл көмүс лиигэтигэр киирдэ: 2020 сылга үөрэтии таһымынан бу кыһа Арассыыйаҕа үһүс миэстэни уонна аан дойдуга 150-с миэстэни ылла. Биһиги классиктарбыт бу туһунан ыра санааларыгар эрэ баара: эдэр дьон үрдүк үөрэҕи бэйэлэрин төрөөбүт дойдуларыгар ылыылара. Эдэр учуонайдар иннин диэки ыраах хардыылаатылар уонна өрөспүүбүлүкэбит IT-технологиялар эйгэлэригэр инники күөҥҥэ таҕыста.
“Север” научнай-үөрэтэр киин аан дойду таһымнаах НОЦ сүүмэрдээһин куонкуруһугар биэс иһигэр киирдэ.
Өрөспүүбүлүкэ көҕүлээһиннэрэ федеральнай таһымҥа өрүү өйөбүлү ылаллар. Саха сирэ Уһук Илиҥҥэ Арктика бөдөҥ субъегынан буолар. Ол иһин өрөспүүбүлүкэ көҕүлээһиннэрэ 2024 сылга диэри уонна 2035 сылга диэри кэскиллээх кэмҥэ Уһук Илин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын национальнай бырагырааматыгар уонна 2030 сылга диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арктика түөлбэтин социальнай-экэнэмиичэскэй стратегиятыгар киирдилэр.
Федерация Сэбиэтигэр эрэгийиэн социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бырагыраамата хас биэс сыл аайы көрүллэр. Билигин Федерация Сэбиэтигэр быйыл ахсынньыга САССР 100 сылыгар анаммыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин күннэригэр ылыллыахтаах докумуоннары кытта үлэлэһэбит.
Саха сиригэр үбүлүөйдээх сылга үгүс бырайыактар олоххо киирэллэр. Бу “Сүүс сыл оҕолоро”, “100 социальнай эбийиэк”, “100 уопсастыбаннай көҕүлээһин” уо.д.а. Балар олус интэриэһинэйдэр уонна дьон олоҕун таһымын үрдэтиигэ дьоһун суолталаахтар. Өрөспүүбүлүкэҕэ нэһилиэнньэҕэ гражданственность уонна патриотизм тыына олус сайдыбыт буолан, “100 үтүө дьыала” курдук социальнай суолталаах бырайыактар олоххо киирэллэр. Нэһилиэнньэ бэйэтин баҕа өттүнэн олорор сирин тупсаҕай оҥорууга, социальнай эбийиэктэри тутууга кыттара суолталаах. Ол эрээри, мин санаабар, саамай ураты бырагыраамалар Саха сирин оҕолорун кытта ситимнээхтэр – бу “Азия оҕолоро” норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуулар, Интеллектуальнай оонньуулар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев киллэрбит “Муусука барыбытыгар” бырайыага. Ону тэҥэ “Арктика оҕолоро” диэн Федерация Сэбиэтэ уонна Валентина Ивановна Матвиенко тус бэйэтинэн киэҥник өйөөбүт бырагыраамалара. Хомойуох иһин, Олоҥхо норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ тиһэҕэр тиэрдиллибэтэҕэ, маны биһиги тутуохтаах этибит уонна ЮНЕСКО-ҕа эрэннэрбиппит. Билигин Мас-рестлинг норуоттар икки ардыларынааҕы киинин тутуохтаахпыт.
САССР сүүс сылын үбүлүөйэ, бастатан туран, өрөспүүбүлүкэҕэ дьоһун суолталаах: социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыга туһуламмыт сүҥкэн үлэ ыытыллар, дьиҥ таһымнаах дьоһун дуогабардар уонна сөбүлэһиилэр түһэрсиллэллэр, дьыалабыай эргимтэ бэрэстэбиитэллэрин, биисинэһи кытта ыкса сибээс олохтонор, эрэгийиэннэри кытта үлэлэһэбит. Бу Арассыыйа судаарыстыбатын бөҕөргөтүүгэ суолталаах боппуруостар. Уонна өрөспүүбүлүкэ үбүлүөйүгэр бэлэмнэниинэн дойдубут киэркэйэр-тупсар. Хайдахтаах курдук суоллар саҥардылыннылар, саҥа дьиэлэр тутулуннулар!
Арассыыйа саамай хотугу өрөспүүбүлүкэтэ сүүс сылын туолара дьоһун суолталаах: өрөспүүбүлүкэбит олус ураты, элбэх омуктаах, талааннаах дьонноох уонна сир баайдаах, Саха Өрөспүүбүлүкэтин элбэх национальностаах норуота төрүт култууралаах уонна ону аан дойдуга киэҥник тарҕатар. Дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путин өрөспүүбүлүкэ 100 сылын бэлиэтээһин туһунан ыйаахха илии баттаабыта мээнэҕэ буолбатах. Сүүс сыллаах үбүлүөйү бырааһынньыктааһын Хотугулуу-Илин, дойду Уһук Илин сайдыытыгар барытыгар үтүө көдьүүстээх буолуоҕа диэн эрэнэбин. Элбэх национальностаах Арассыыйаҕа биһиги холобурбут – үтүө өрүттээх, Хоту дойду, Сибиир уонна Уһук Илин национальнай култууратын сөргүтүү быһыытынан.
Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын кытары ситимнээх бэлиэ дааталары өрүү уратытык көрөбүн. Биһиги өрөспүүбүлүкэ Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин сүүс сылын бэлиэтээбиппит, Ыһыах кэмигэр Дьокуускайга мас-рестлиҥҥэ чөмпүйэнээти ыытарга бэлэмнэнэбит уонна Москваҕа Коломенскайга ыытыллар Ыһыахпыт эмиэ өрөспүүбүлүкэ сүүс сылыгар ананыаҕа. Мин Дьокуускайга Өрөспүүбүлүкэ үбүлүөйдээх мунньаҕар сылдьыаҕым. Ахсынньы ыйга Федерация Сэбиэтигэр Өрөспүүбүлүкэ күннэрин ыытыахпыт.
Саха сирин олохтоохторун өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын күнүнэн ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин! Дьоллоох-соргулаах буолуҥ, күндү доҕоттор! Эйэлээх халлааны, чэгиэн доруобуйаны, чэчирии сайдыыны баҕарабын!