Быйыл кулун тутар 12-16 күннэригэр Нерюнгри оройуонугар Саха сиригэр Сомоҕолоһуу сылыгар анаммыт Эбэҥки норуотун күннэрэ буолан аастылар.
edersaas.ru, Андрей Исаков
Күннэр Иенгра сэлиэнньэтин уонна Арассыыйа эбэҥкилэрин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар туһуламмыт тэрээһиннэринэн доҕуһуолланнылар. Күннэргэ дойду 10 эрэгийиэниттэн атылыы омуктар бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Ол курдук бэлиэ суолталаах “Дулин Бугав итэлин – төрүт сирим кэс тыллара” эбэҥки тылын уонна култууратын эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы бэстибээлэ, “Эбэҥки тыла: саҥа кэм ирдэбиллэрэ” научнай-практическай кэмпириэнсийэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин эбэҥкилэрин VII Сугулааннара (Сийиэстэрэ) сүрдээх дьыалабыайдык уонна табаһыттар үгэс буолбут бырааһынньыктара Уктывун өрө көтөҕүллүүлээхтик, сэргэхтик ыытылыннылар.
Үрдүк таһымнаахтык
Күннэр, тэрээһиннэр тустарынан бэйэтин санаатын үллэстэригэр норуот дьокутаата, Ил Түмэн Хоту сир төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Христофоровна Голомареваттан көрдөстүбүт
— Күннэрбит, тэрээһиннэрбит таһымнарын, суолталарын Госдуума дьокутааттара: Экология уонна тулалыыр эйгэни харыстааһын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Старшинов, Судаарыстыбаннай тутуу уонна сокуоннас кэмитиэтин чилиэнэ Евгений Марченко, Национальностар дьыалаларыгар кэмитиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Хоту сир уонна Уһук Илин төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын Бүтүн Арассыыйатааҕы ассоциацияларын бэрэсидьиэнэ Григорий Ледков, о.д.а. эҕэрдэлэрэ көрдөрөр. Оттон Вячеслав Штыров Госдуума дьокутаата эрдэҕинэ Иенгра нэһилиэгэр “национальнай” ыстаатыһы иҥэрии боппуруостарын быһаарсыыга быһаччы кыттыбыта.
Улахан махталбытын Виктор Николаевич Станиловскай баһылыктаах Нерюнгри оройуонун дьаһалтатыгар тириэрдэбит. Төрүт олохтоох эбэҥкилэр көс уустарын олохторун үгэстэрин, төрүт дьарыктарын боппуруостарын быһаарыыга аҕалыы кыһамньыларын, өйөбүллэрин иһин. Эбэҥки култууратын күннэригэр дьыалабыай кэпсэтиһиилэргэ, айымньылаах көрсүһүүлэргэ туруоруллубут боппуруостар быһаарыллалларыгар, олоххо киллэриллэллэригэр эрэнэбит.
Иенграбыт сарсыҥҥыта сырдык
Түгэнинэн туһанан, кэмитиэппит үлэтин сырдаттахпына, бу күннэргэ Ил Түмэн дьокутааттарын уонна уопсастыбаннас кыттыылаах Кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах көһө сылдьар мунньаҕар уонна Ил Түмэн иһинэн төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ – дьокутааттар ассамблеяларын мунньаҕар Иенгра сэлиэнньэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын боппуруостарын дьүүллэстибит. Улахан болҕомтобутун Иенгра сэлиэнньэтигэр айылҕа гааһын ситимин тардыы, олохтоохтору хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү боппуруостарыгар туһаайдыбыт. Уопсай күүһүнэн ити бырагыраамалары олоххо киллэриэхпит диэн эрэллээхпит.
Билигин, иенгрэлэр үгэс буолбут олохторун укулаатыгар, төрүт дьарыктарыгар, тулалыыр айылҕаларыгар, сирдэригэр-уоттарыгар бырамыысыланнас өтөн киириитэ, онуоха үөскүүр дьайыылар, мөккүөрдэр Арассыыйа, Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарыгар олоҕуран чуолкайданыахтаахтар, быһаарыллыахтаахтар. Ол курдук “Новай” артыал суут нөҥүө этнологическай тургутугу ыытыахтаах. Дьиҥинэн, артыал бэйэтин үлэтин сити боппуруостан саҕалыахтааҕа. Онон биһиги, дьокутааттар уонна ситэриилээх былаас бэрэстэбиитэллэрэ, бырамыысыланньыктар уонна Иенгра олохтоохторун икки ардыларыгар үөскүүр мөккүөрдээх боппуруостарын быһаарыыга салгыы үлэлэһиэхпит.
Сугулааҥҥа эбэҥки нэһилиэктэрин баһылыктара көхтөөхтүк кыттыбыттара астыннарда. Кинилэр биһиги эрэлбит, тирэхпит буоллахтара дии, инникитин да ыкса сомоҕолоһуулаах буолаллара наада. Уопсайынан, эбэҥки муниципальнай тэрээһиннэр баһылыктарын бииргэ түмэр идиэйэ көтөҕүллүбүтэ балайда буолла. Ил Түмэҥҥэ төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ дьокутааттар ассамблеябыт курдук. Маннык сиэрдээх идиэйэни олоххо киллэриигэ олохтоох Иенргатын, бэйэтин эбэҥки норуотун тустарыгар ис сүрэҕиттэн ыалдьар, кыһаллар биһиги Ольга Игнатенкобытыгар махталбыт улахан.
Төрөөбүт тылбытын тилиннэриэхпит, сайыннарыахпыт
Күннэр кэмнэригэр түмсүүлэргэ эбэҥки норуотун төрөөбүт тылын, духуобунай култууратын тыыннаах илдьэ сылдьарга, салгыы сайыннарарга дириҥ ырытыы, дьүүллэһии, кэпсэтии буолла. Бу боппуруос эбэҥкилэр түөлбэлээн олорор Иенгралара сайдыытыттан, кыаҕырыытыттан быһаччы тутулуктаах диэххэ наада. Тоҕо диэтэххэ, күн бүгүн соҕотох бу нэһилиэнньэлээх пууҥҥа эбэҥкилии саҥаны истиэххэ сөп. Күннээҕи олохторугар маҕаһыыннарга, буостаҕа, балыыһаҕа, кулуупка, оскуолаҕа уонна таба ыстаадаларыгар эбэҥки тыыннаах тылынан кэпсэтэллэр. Эбэҥкилэр духуобунай култууралара үгэс буолбут дьарыктарын кытта быстыбат ситимнээх. Манна тыа хаһаайыстыбатын салаалара муниципальнай бырагыраамаҕа олоҕуран саҥа таһымҥа таһаарыллаллар, кыаҕыраллар. Ол биир тыыннаах холобурунан Иенграҕа саҥа кыыл иитэр пиэрмэ тэриллэн, үлэлээн эрэрэ буолар.
Төрөөбүт тылбытын харыстааһыммытын “Эян” этно-киини кытта сибээстиибит.Бу кииммит аналын, суолтатын киэҥник көрөбүт. Инникитин самодеятельнай, фольклорнай, норуодунай кэлэктииптэргэ үҥкүү, ырыа тылын тарҕатыыны сүрүннүүр киин буолуон сөп.”Эян” этно-киин исписэлиистэрэ эбэҥки омук култууратын тарҕатааччылар быһыыларынан атын улуустарга, оройуоннарга омук сиэрин-туомун, ырыатын-тойугун, үҥкүүтүн үөрэтиигэ маастар-кылаастары, сэминээрдэри тэрийэр кыахтаахтар. Иенгратааҕы оскуола, оҕо уһуйаана эбэҥки тыллаах оскуолаларга, уһуйааннарга холобур, тирэх буолуохтаахтар.Биир бэйэм, инникитин Г.М.Василевич аатынан оскуолаҕа төрөөбүт эбэҥки тылларын үөрэтиэн баҕалаахтар куонкурустаһан киирэр буолалларыгар эрэнэбин. Ити барыта инники былааннарбытыгар эрээри, олоххо хайаан да киллэриллиэхтэрэ. Буолаары буолан, ХНТ 2019 сылы Төрүт олохтоох норуоттар тылларын норуоттар икки ардыларынааҕы сылынан биллэрбитэ.
Төрөөбүт тылбытыгар сибээстээн, манна диэн эттэххэ, Саха сирин эбэҥкилэрин саҥа Бэҕининэн эдэр учуонай, билэлиэгийэ билимин дуоктара Александр Варламов талылынна. Ассоциация салалтатын үлэтигэр эбэҥки тылын харыстааһыны уонна сайыннарыыны сүрүн суолталаах боппуруоһунан туруорара хайҕаллаах.
Александр Варламов, Гуманитарнай чинчийиилэр уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар боппуруостарыгар институт ыстаарсай научнай үлэһитэ, билэлиэгийэ билимин дуоктара:
– Аныгы үйэ эбэҥкилэрин мэнтэлитиэттэрэ сүнньүнэн өбүгэлэрин киэниттэн туох да улахан уратыта суох. Сол курдук хорсуннар, тутулуга суохтар, инникилэригэр эрэллээхтэр. Тыһыынчанан сыллартан өбүгэлэриттэн бэриллибит култуурунай нэһилиэстибэлэрин сыаналыыллар.Тулалыыр эйгэлэригэр харысхаллаахтык сыһыаннаһаллар, тайҕаларын уйан эйгэтин туругун өйдүүллэр уонна дууһаларынан ыалдьаллар. Кырдьаҕас көлүөнэ олоххо уопутун, үөрүйэхтэрин ытыктыыллар, оҕолорун таптыыллар. Эбэҥкилэр 30 сыллаах уопсастыбаннай хамсааһыннара, дьоннор биир үтүө сыалга-сорукка түмүстэхтэринэ элбэҕи оҥорор кыахтаахтарын ырылхайдык көрдөрдө.
Ол курдук, эбэҥкилэр бастакы сийиэстэрин үлэтин өйдүүр буоллахха, төрөөбүт норуоппутугар туһалыахха диэбит курдук баҕа санаа, өрүкүйүү тыына баһылыыра. Онно холоотоххо бүгүн олох кыһалҕалаах боппуруостарын, кэскиллээх санаалары дьиҥ баарынан ырытыы, дьыалабыай, дьайымтыалаах этиилэри дьүүллэһии, олоххо киллэрии суолларын тобулуу тыына баһыйар. Уопсастыбаннай хамсааһын саҕаланыытыгар эбэҥки норуотун култуурунай эйгэҕэ туох-баар ситиһиилэрэ удумаҕалааһынынан, саастаах көлүөнэ, көҕүлээччи дьон, научнай түмсүү көмөлөрүнэн кыаллыбыта. Оччолорго олохторун култуурунай элэмиэннэрэ тилиннэриллибэт курдук таһыччы умнуллубут балаһыанньалааҕа. Бакалдын (Икэнипкэ), Синильгэн курдук этническэй бырааһынньыктар, алгыс, сиэр-туом, фольклорнай үгэстэр бэрт кыракый бытархайдартан хомуллан чөллөрүгэр түһэриллибиттэрэ. Билигин ити үгэстэр Арассыыйа араас эрэгийиэннэригэр олохтоох эбэҥкилэр эйгэлэригэр тыыннаахтар.
Билиҥҥи эдэ көлүөнэ олоххо көрүүтүн астынан туран бэлиэтиэм этэ – бэйэни дьоһуннук туттуу, эбэҥки мэнтэлитиэтэ баһыйыыта биллэр. Ити уопсастыбаннай актыыбынаска, этнос инники кэскилин сыаналааһыҥҥа көстөр. Бэл, туспа сценическэй ньүөмэрдэргэ тоҥус мэнтэлитиэтин тиийинэн-түгэнэн олоруу, инникигэ эрэллээх, сырдык санааланыы, түргэн-тарҕан, хомуллуулаах буолуу курдук ураты хаачыстыбалара көстөллөр.
Дириҥ билии-көрүү эрэйиллэр
Биһигини инникитин этнос кыһалҕаларын быһаарарга өссө да үгүс кэлэктиибинэй үлэ күүтэр. Норуот быһыытынан тыыннаах хааларбыт туһугар араас суоһурҕаныылаах тастан дьайыылары утары охсуһуохтаахпыт. Норуот быһыытынан удьуордааһыммыт уонна култуурунай-духуобунай эйгэбит быстыспат ситиминэн буолар күөх дуолбут – тайҕабыт эйгэтигэр кыыллыы урусхаллааһыннаах, алдьатыылаах сыһыан, дьайыы тохтотуллубата кутталы үөскэтэр. Күн бүгүн, уопсастыба өйө-санаата экология боппуруостарынан моделлаан толкуйдааһыҥҥа иэҕиллэр глобальнай уларыйыыларга үктэниэхпитигэр диэри, ити өһөрүүлээх индустриальнай өтөн киириини хааччахтыыр икки суоллаахпыт:
-төрүт сирбитин-уоппутун харыстааһыҥҥа суут-сокуон, быраап кыахтарын дьайымтыалаахтык туһаныахтаахпыт;
-төрүкү үгэс дьарыктарбыт, хаһаайыстыбабыт уонна чөллөрүгэр түһэриллэр ресурсаларбыт экэнэмиичэскэй көдьүүстэрин үрдэтиэхтээхпит.
Бу соруктарбытын ситиһэргэ дириҥ билии-көрүү эрэйиллэр – ыччаппытын юриспруденция, предпринимательство, маркетинг, аныгы иһитиннэрэр-биллэрэр технологиялар эйгэлэригэр туһаайыахтаахпыт. Тайҕабыт, күөх дуолбут экосистиэмэлэригэр урусхаллааһыннаах өтөн киириини туораттан, быһаччы да харгыстаһар кыахтаах, күн бүгүн кыахтаах территориялар экэниэмикэлэрин төрүтүнэн буолар альтернативнай энэргиэтикэҕэ, массыынаны оҥорууга, о.д.а. салааларга ыччаппытын үөрэттэрэргэ, үлэлэтэргэ дьулуһуохтаахпыт. Биир бэйэм, «дьарыктаах буолуу боппуруоһун быһаарар инниттэн, оҕолоргутун хайа-хостуур бырамыысыланнаска үлэҕэ ыытыҥ» диэн ыҥырыыны быһаччы утарабын. Өр үйэтэ суох бэлиитикэ дии саныыбын: билиҥҥэттэн ыраас уу сыаната, суолтата ньиэптээҕэр ыараан, улаатан эрэр, айылҕа хостонор алмааһын синтетическэй, оҥоһуу алмаас туһаттан үтүрүйэн эрэр. Аны хайа да идэтийэн бырамыысыланнаска үлэлээбит эбэҥки, эбээн да, өбүгэлэрэ ууһаабыт, олорбут өрүстэрин, үрэхтэрин суох оҥорбуттарынан киэн тутталлара биллибэт.
«Эко-бородууксуйа» – ыраас бородууксуйа үгүс сирдэр-уоттар экэнэмиичэскэй трендэлэринэн буолла. Дьон-сэргэ ыраас ууну иһиэхтэрин, сибиэһэй аһы аһыахтарын баҕараллар, ол туһугар харчыларын харыстаабаттар. Ойуура, тайҕата суох эрээри, дьыалабыай маһы экспорга таһаарыыга аан дойдуга бастакы миэстэҕэ тахсыбыт Кытайга маспытын босхону үрдүнэн атыылыы олорорбутунааҕар элбэх төгүл экэнэмиичэскэй барыстаах, көдьүүстээх диэтэхпинэ, Эмиэрикэни арыйбатым биллэр.
Атын холобур: 50 бырыһыанын эбэҥкилэр киллэрэр саарба атыытын ырыынага. Биһиги биир дойдулаахтарбыт быйылгы сылга 3-3,5 тыһыынчалыы солкуобайдаах саарба тириитин атыылаабыт буоллахтарына, 200-300 бырыһыаннаах сүрүн барыыһы Италия, Греция Муода дьиэлэрэ киллэринэ олороллор. Түөрүйэ өттүнэн көрдөххө, экэниэмикэ сокуонунан табатык дьаһаннахпытына, италиялары, гректэри сыҕарыйса түһэллэригэр күһэйэр кыахтар толору бааллар. Ону ким да боппот, туорайдаспат. Онон өссө төгүл этэбин: экэниэмикэ киэҥ далааһыннаах бырайыактарын олоххо киллэрэргэ, үп-харчы дьыалатыгар үрдүк таһымнаах дириҥ билии наада.
Киммит биллибэт, тыла суох омук буолуохпут дуо…
Төрөөбүт тылбыт туруга тыын суолталаах кыһалҕанан буолар. Билиҥҥи үөрэх систиэмэтэ Сахабыт сирин эбэҥкилэрин 4 бырыһыаннарыттан элбэҕэ суохтара эрэ саҥарар төрөөбүт тылбытын тыыннаах хаалларар эбэтэр тылбытын сүтэрэр бырассыаһы бытаардар кыаҕа суох. Өрүһүнүү суолун өй-санаа уһуктуутугар, оскуола уонна оскуола иннинээҕи үөрэхтээһини хабан үөрэхтээһин аныгы ньымаларын олохтооһуҥҥа, тыл искусственнай эйгэтин, электроннай эйгэни киллэрэн туран, киэҥник туһаныыга көрөбүт. Биһиги барыллаан ааҕыыбытынан, тылы харыстааһын уонна сайыннарыы көдьүүстээх дьаһаллара үрдүк сыанаҕа тураллар. Ол курдук, үс сыл устата эбэҥки нэһилиэктэригэр оҕо үс уһуйааныгар «Тыл уйата» научнай-педагогическай тургутугу олоххо киллэрэргэ 25 мөлүйүөн солкуобай наада. Итинтэн сүрүн чааһа эбэҥки тылын үөрэтэр педагогтар хамнастарыгар төлөнөр.
Биһиги, тайҕа, туундара төрүт олохтоохторо, төрөөбүт тылбытын харыстааһын, тыыннаах хаалларыы боппуруостарыгар, кыһалҕаларыгар өр кэмҥэ былаас болҕомтотунан мааныламмакка кэллибит ( тылга сыһыаннаах бэлиэ тэрээһиннэри үбүлээһин дьоһуннаах гынан баран, быстах, дуона суох дьайыылаахтар). Онон, билиҥҥи үөскээбит быһыыны-майгыны көннөрөргө судаарыстыба көмөтө, өйөбүлэ хайаан да наада. Өрөспүүбүлүкэбит бырабыыталыстыбата сөптөөх, дьайымтыалаах быһаарыныыны ылынарыгар эрэлбит улахан.
Александр Варламов
Иван Ксенофонтов-Силиги сахалыы тылбааһа
Долчаткал, гиркив
Тохтоо доҕорум, иһит
Туох-хайдах буоллуҥ?
Тоҕо таһыччы умуннуҥ
Төрөөбүт төрүт тылгын?
Ийэ тылгын,
Түҥ үйэлэр түгэхтэриттэн
Сүрэхпитигэр иһиллэр
Хаан тардар өбүгэҥ саҥатын.
Былыргылыы тыллаах
Быралыйбыт төрүттэрбит
Сир тоҕойдорун эргийэ
Сыҕарыйан испиттэрэ.
Биһиги тылбыт
Хоһоон кэриэтэ дуораһыйар:
Онно биллэр тыал сиккиэрэ,
Тайҕа күөх суугуна.
Төрөөбүт тылбытын
Харыстыырбыт наада:
Биһиги, эбэҥки ууспутун
Өлүү суолугар тэппэт инниттэн.
«Элэкин гиркив!»—
Миэхэ итинник эппиэттиэҥ:
Биһиги төрүт тылбыт
Мэлдьи тыыннаах буолуоҕа!
Матырыйаалы Андрей Исаков бэлэмнээтэ, edersaas.ru