Ааспыкка «Сахалар — бырамыысыланнаска» матырыйаалбар үлэҕэ киириибит туһунан сурйбутум. Бу сырыыга, суоппар түбүктээх үлэтиттэн бэрт кылгастык суруйуохпун баҕарабын.
Көмүс хостооһуна күннэри түүннэри тохтообокко кыһыннары сайыннары бара турар үлэ. Саха сиригэр көмүһү кыһыннары сууйар фабрика Алдаҥҥа тутуллуоҕуттан, көмүс хостооһуна үрдүк көрдөрүүлэммитэ. Дьэ, манна фабрика тохтоло суох үлэлииригэр көмүстээх боруоданы (руданы) таһыыттан тутулуктаах. Ол иһин, улахан уйуктаах БелАЗ массыыналар карьертан фабрикаҕа диэри тохтообокко таһыахтаахтара. Оннук биир күн туһунан суруйабын.
Бү түгэн муус устар ыйга буолбута. Түүҥҥү сменаҕа түбэһэн үлэлии барар буоллум. Киэһэ сэттэ чааска үлэлии тахсарбытыгар халлаан ыраас, күннээх киэһэ этэ. Мин отут биэрэстэлээх сиртэн бастакы сырыыбын аҕаларбар халлаан былытыран хараҥаран барда. Хаардаах ардах күүстээх тыалы саба баттаан, суолбутун сыыйа мууһунан бүрүйэн халтараан буолла. Иккис сырыыбар тиэнэн баран, оргууй бигээн эрэ айаннаатым. Суолгун тохтоло суох одуулаһаргыттан хараҕыҥ ыалдьар. Сииктээх хаар түннүккэ, сиэркилэҕэ сыстан, тула өттүгүн көрөрүҥ кыччаан иһэр.
Маннык халтарааҥҥа сыылларан суолбут саамай кутталлаах сиригэр “аатырар түһүүлээх” (Кривун) сирбитигэр тиийиибэр түүн үөһэ ааһа оҕуста. Сэрэйбитим курдук, массыына бөҕө хаайтаран турар. Алларааттан кураанах массыыналар тахса сатыыллар да, буксуйан төттөрү сурулаан килэгир мууска эргийэн ыла-ыла сүтэн хаалаллар. Кэтэһэ сатаан баран туруохпут дуо? Биир-биир киирэн түһэн бардылар, бары эргииргэ тиийэн сүтэн истилэр.
Мин уочаратым тиийэн кэллэ, киирэн истэхпинэ биирдэ уу чуумпу буола түстэ, көлүөһэлэрим хайыһардаан эрэллэрин билэн уруулбун кытта гааһым ырычааҕын ыга баттыыбын. Хата, эргииргэ тиийиибэр көлүөһэлэрим сири хабан ыланнар мотуорум тыаһа биирдэ бааҕыныы түстэ да, массыынам барахсан илиибин истэн киирэн барда. Этэҥҥэ көнө суолга киирэн салгыы айанныыбын. Фабрикаттан төннүүбэр, били сыырбар, массыына бөҕө симиллэн турара. Сүүс сүүрбэ туонналаах БелАЗ көлүөһэлэрэ үөһэ адаарыйан, суол икки өттүгэр икки түөрт уон туонналаах БелАЗ-тар ойоҕосторунан түһэн сыталлара. Ама да ааспытын иһин, көрөргө дьулаан этэ.
Иккис түбэлтэ
Бу түбэлтэ саас кыһыҥҥы суол алдьаныыта Кулаар бириискэтигэр үлэлии сырыттахпытына буолбута. Саас буоларын курдук таһыллыахтаах көмүстээх боруодабыт кыайтарбакка, хаһыллыбыт карьерга хааларга тиийбитэ.
Ол дьыл саас эрдэ суолбут-ииспит алдьанан улахан, уйуктаах БелАЗ массыыналар ириэнэх сиргэ батарыта түһэннэр, кэннибититтэн бульдозердаах эрэ буоллахпытына үөһэ сүөкэнэр сирбитигэр (отвалга) тиийэр кыахтаммыппыт. Аны дьиэбитигэр тиийиэхтээх 120 км суолбут быһылыннаҕына, биһиги суоппардар манна сайылыырбытыгар тиийэбит диэн санаа-оноо барыбытын долгутар.
Куруутун дьиэбититтэн тэйэ сылдьан үлэлиир дьоҥҥо, бары эдэрчи дьон оҕолорбутугар, тапталлаах кэргэммитигэр тиийэ охсор баҕа сүрдээх буоллаҕа дии. Ол сырыттахпытына, Дьокуускайтан бирикээс кэлбит, хайаан да бу былааннаах көмүстээх кумаҕы үөһээ таһаарарга. Үлэлээбит суоппардарга эбии бириэмийэ харчы төлүүргэ, ол эрэ кэнниттэн бөһүөлэктэригэр бараллара көҥүллэнэр диэн. “Якутзолотаттан” бэрэстэбиитэл кэлэн бу үлэни хонтуруолга ылар диэн буолла. Дьэ, эбии харчы төлөнөр буоллаҕына биһиги да туруулаһан көрүөхпүт дииллэр украинец доҕотторум. Бадараан буолбут алдьаммыт суолбутун саҥаттан тааһынан куттаран сабыс саҥа суол бэлэм буолла, дьэ уонна тигинэччи үлэлээммит ыам ыйын сүүрбэтин кэнниттэн таһыллыахтаах боруоданы барытын үөһээ таһаардыбыт.
Тойотторбут үөрэн-көтөн махтанан, харчыгыт төлөнүө диэн баран вертолетка олорон баран элэс гынан хааллылар. Биһиги буоллаҕына үргүлдьү суолга бэлэмнэнэн хомунуу, массыыналары көрүнүү, бу алдьаммыт суолунан айаннааһын туох содуллаах буолуохтааҕын бүтэйдии сэрэйэбит. Арыаллыырга диэн биир ДЭТ- бульдозер уонна көлүөһэлээх погрузчик(американец) барсар буоллулар. Түүн ортото бөһүөлэктэн арахсан айан суолугар киирдибит. Сарсыарда алта чааска диэри биэс-алта эрэ биэрэстэни бардыбыт, ириэнэх туундара кырсын быһыта эриттэрэн, буксуйан хара буруонан үрдэрэн кыралаан да буоллар иннибит диэки сыҕарыйан иһэбит. Үрдүк сирдэргэ таас кырыстаах өттүгэр син тутуһан хаамтарабыт. Онтон хотоол сиргэ киирэн бастаан испит массыына арааматыгар диэри батары түһэн хаалла. Бэйэбит торуоһунан холбоон тардан көрөбүт да туһа суох, торуоспут тулуйбакка быһыта барар. ДЭТ бульдозербыт икки өртүн тоҥ буоругар диэри үлтү хаһан баран нэһиилэ соһон таһаарда. Иннибитигэр икки улахан үрэх баар, олор үрдүк сыырдарын хайдах тахсарбытын уонна арай үрэх уута киирбит буоллаҕына болуот охсон баран туоруохпут диэн күлсэбит. Түүннэри туундара отун маһын үлтү барчалаан барабыт. Сарсыарданан хойуу туман түһэн, аны, көрөр сирбит кылгаан, айанныырга өссө ыарахан буолла. Бастакы үрэхпитигэр Улахан Күөгүлүүргэ тиийдибит. Улахан уу кэлэ илик, муус турар. Ортотунан эрэ уу уста сытар. Ыксаабакка уочаратынан киирэммит уута дириҥэ суох буолан анараа биэрэги этэҥҥэ буллубут. Аны тахсар сирбит олох биир да хаара суох, күннээх өртө буолан бадараан. БелАЗ массыына кузовын көтөхтөрөн баран ол кэнниттэн бульдозербыт лаппаакытынан анньа иһэр, оннук гынан үөһэ тахсыахпытыгар диэри күммүт ааһа оҕуста. Халлааммыт туманынан олох ыксары сабыллан хаалла, ону кытта хаардаах ардаҕынан силбиктэнэн суолбутун өссө ньылбырхай оҥордо.
Ирбит кыһыҥҥы суолунан көлүөһэбит аҥарынан буолар бадараан устун син балайда бардыбыт. Ол кэнниттэн олох маар сиргэ киирэн эмиэ олорон хааллыбыт. Бульдозербытын кэтэһэбит. Ким ханна туран хаалбыта туман буолан көстүбэт. Кузовпытын көтөҕөн баран турабыт. Бульдозербыт сүүрдэн кэлэн харса суох анньан таһаарар. Оннук сылдьан, инники турар БелАЗ-ка иккис массыынаны аҕалан кузовка ыксары анньан кэбистэ. Биир массыына тааска охсуллан рулевой тягата быһа ыстанна. Инньэ гынан, икки массыынабыт салгыы айанныыр кыахтарыттан таҕыстылар. Кыһыҥҥы суол аһыллыар диэри туралларыгар тиийэллэр.
Салгыы айанныыр кутталлаах буолсу диэн халлаан уларыйарын кэтэһэргэ тиийдибит. Сарсыарданан вертолет олох намыһаҕынан кэлэн ааста. Арааһа, биһигини сүтүктээн көрдүүллэр диэн күлсэбит. Иккис үрэхпитигэр кэлбиппит уута улааппыта сүрдээх. Ортотугар тиийэн истэхпинэ, массыынам биирдэ ньыкыс гынна да, уу чуумпу буолан хаалла. Глушактарым ууга киирэннэр тыаһа иһиллибэт буолбутун сэрэйдим, санаабар ууга устан иһэр курдукпун, мотуор тыаһа биирдэ куугунуу түспүтүгэр ууттан тахсыбыппын дьэ биллим. Мин кэннибиттэн иһэр массыына ону көрөн, атын суолунан сүүрдэн киирдэ. Уонна суолтан туора оҕустаран, дириҥ ууга умсан хаалла. Массыына кабинатыгар диэри ууга охсуллан олорон хаалла, бэйэтэ кузовын үрдүгэр тахсан турар. Погрузчикпыт үрдүк көлүөһэлээх буолан киирэн ковшигын тоһуйан киһибитин быыһаан таһаарбыта. Өссө биир БелАЗ-пыт үрэх ортотугар хаалбыта. Итинник айаннаан үһүс хонукпутугар дьиэбитин бубуппут. Кэлин бириэмийэ харчы туппуппут уонна үлэ киниискэтигэр “За выполнение особо важных” диэн суруйбут этилэр.
Петр Седалищев, Дьокуускай