Бу күннэргэ Өймөкөөнтөн Москваҕа айаннаан эрэр эдэр сылгыһыттар Красноярскай кыраай Нижнеингашскай оройуонун Нижняй Пойма бөһүөлэгэр тиийдилэр.
Сибээс баар сиригэр тээх тиийбит буоланнар, уолаттары кытта төлөпүөнүнэн кэпсэттим. Дугуйдан Винокуров уонна Мичил Неустроев айаннарын 6000 км куоһардылар. Аны 5170 килиэмиэтир хаалбыт – бу айаннаабыттарын саҕа.
Тохтобулга аттар хаһан аһыыллар
Дугуйдан Винокуровтан “саха атын тургутар санаалаах айаҥҥа туруммут дьон быһыытынан аара баран иһэн, тохтобулгутугар туох эмэ чинчийиини ыытаҕыт, аттар туруктарын, туох уустуктар баалларын, сурунан, бэлиэтэнэн иһэҕит дуо?” диэн ыйыппыппар, “тугу да суруммаппыт эрээри, айааннаан иһэн аттарга туох уларыйыы буоларын кэтээн көрөбүт. Сөбүн көрөн аһата эрэ сылдьыахха наада. Килиимэти тулуйаллар, туруктара үчүгэй. “Кыһыммыт тоҕо уһаата буолла?” диэн дьиибэргииллэр быһыылаах. Айаҥҥа турунуом инниттэн саха ата килиимэт уларыйыытын барытын тулуйарын эрдэттэн сэрэйэр этим. Ону бу айан бигэргэттэ. Миинэн иһэр киһи ону бэйэм эппинэн-хааммынан билэбин. Бэлиэр түүлээн эрэллэр.
Ити тустаах килиимэккэ сөп түбэһиннэрэн, ат бэйэтэ көрөн түүлүүр, уларыйар” диэн хоруйдаата. Буолумуна, Дугуйдан оҕо сааһыттан аты миинэн улааппыт киһи, билэрэ-көрөрө үгүс буоллаҕа.
— Аттарбытын эбиэһинэн, отунан аһатабыт. Айылҕа оҕолоро буолан, син биир хаһан аһыылларын ордороллор. Манна отторо хаар анныгар күөх сытар эбит. Онон аһыылларыгар от дэлэй. Оппутун атыыласпыппыт уонна аара бэрсибит эбиэстэрэ баар. Онон хаһаастаах сылдьабыт, — диэн кэпсиир Дугуйдан.
Саха атыгар ымсыыраллар
Дугуйдан эрэллээх доҕоро, күтүөтэ, ыраах айанын аргыһа Мичил Неустроев сырыытын тухары нууччалы бэрт үгүэйдик санаатын ирэ-хоро тиэрдэр киһи буолан, саха атын эрэ туһунан буолбакка, төрөөбүт Сахатын сирин олус хомоҕойдук, киһи иһиттэр-истэ олоруох курдук кэпсиир эбит. Мин бэйэтин туһунан кылгастык билиһиннэрэригэр көрдөстүм.
— Мин Дьокуускайга улааппытым. Саха гимназиятыгар үөрэнэн баран, финансовай экэнэмиичэскэй институту (ФЭИ) бүтэрбитим. Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылыгар анаабыт айаммыт туһунан билиһиннэрэрбитигэр Сахабыт сирин, саха сылгытын туһунан ханна тиийбит сирбитигэр кэпсиибит.
Нуучча географическай уопсастыбатын Саха сиринээҕи салаатын кытта ыкса сибээстээхпит. Онон Арассыыйа эригийиэннэригэр баар уопсастыба салааларын өйөбүлүнэн биһигини хас тиийбит сирбитигэр олус тэрээһиннээхтик көрсөллөр. Сир аайы наһаа үчүгэйдик көрсөллөрүттэн “бу манна олус уратытык, умнуллубаттык көрсүбүттэрэ” диэн чорботор кыахпыт суох. Дьон оннук истиҥник, үөрэ-көтө көрсөр. Саха атын айаммыт тухары улаханнык интэриэһиргииллэр. Сылгынан дьарыктанааччылар атыылаһан, ииттиэхтэрин баҕараллар эбит. Барыларыттан сибээстэһэр нүөмэрдэрин ылабыт. Көстөн иһиэ буоллаҕа. Баҕар, биһиги Саха сиригэр тиийиибит саҕана, икки өттүттэн хамсааһын тахсар ини, — диэн санаатын үллэстэр Мичил Неустроев.
“Ис санааҕар, толкуйгар, олоҕу көрүүгэр туох эмэ уларыйыы баар дуо?” диэн интэриэһиргээтим. Онуоха Мичил: “Орто саастаах киһи сиэринэн, олоҕу көрүүм, ылыныым оннук айылаах уларыйда диир кыаҕым суох. Бу айаҥҥа бэлэмнээх, ис турукпутун, кыахпытын билэр дьон туруннахпыт дии. Онон кэммитинэн айаннаан иһэбит”, — диэтэ.
“Тыл тылга киирсибэт түгэҥҥит баара буолуо дии. Киһи буолан баран, тус туспа санаалааххыт чахчы” диэбиппэр, сэһэргэһээччим ”ханна барыай, мөккүһэн ылабыт. Ол эрээри биир санааҕа кэлэр буоллахпыт” диэн хоруйдаата.
Кэпсэтиибит түмүгэр Мичил Неустроевтан кылгастык айаныҥ туһунан билиһиннэр диэбиппэр, “аспыт-үөлбүт тиийэр. Биллэн турар, төрөөбүт аспытын – убаһа этин ахтабыт. Улахан айаҥҥа туруммут дьон, эппитин суохтуурга бэлэм этибит. Трасса аттынан айанныырга кутталлаах түгэн үгүс. Киин эригийиэннэргэ чугаһаан истэхпит аайы ол биллэр. Манна килиимэттэрэ олох атын эбит – сииктээх, салгына тымныы, тыаллаах. Интэриниэт таһымыгар баарбыт биллэр. Красноярскай кыраайга тиийэ биһигини билэллэр.
Аара ким туох санаалааҕынан, кыахтааҕынан көмөлөһө, өйүү сатыыллар. Бары Сахабыт сирин аатырда, туругурда сылдьарбытын хайгыыллар, Ийэ дойдуга бэриниилээх буолууга (париотизм) холобур көрдөрөҕүт дииллэр. Дьон үтүө тыла кынаттыыр”.
Сырдык тыыннаах айан
Саха ыччаттара айаннарын көрө-истэ, өйүү сылдьар дьону кытта эмиэ кэпсэттим. Нуучча географическай уопсастыбатын Саха сиринээҕи салаатын чилиэнэ Егор Борисов бэлиэтииринэн, уолаттар айанныахтарын иннинэ кинилиин көрсөн кэпсэппиттэр, эрдэ сүбэлэспиттэр.
“Өймөкөөнтөн 300 км сиргэ ыт да охсор киһи тохтуур сирэ суох. Уолаттар аара сиргэ хоно-хоно айаннаабыттара. Аны наһаа дьыбардаах, тымныы кэм этэ. Өймөкөөнтөн айаннара саҕаламмытын кэнниттэн, мин Томпо улууһун урукку баһылыга, улуус мунньаҕын дьокуттаатарын сэбиэтин салайааччыта Илья Шадрины кытта сүбэлэспитим. Кини көмөтүнэн аара суол оҥорооччулары хамсаппыппыт. Онон Томпоҕо тиийиэхтэригэр диэри аара суолу оҥорор дьоҥҥо киирэн иттэн, түүн хонон ааһар этилэрэ”, – диэн кэпсээтэ сэргэһээччим.
Егор Егоровичтан Нуучча географическай уопсастыбатын толоруулаах дириэксийэтэ Москваҕа Саха АССР 100 сылыгар анаммыт айан кыттыылаахтарын үөрүүлээх быһыыга-майгыга көрсөрүн туһунан боротокуолга анал пуун киирбитин ыйыттым. Онуоха сэһэргэһээччим маннык быһаарда:
— Нуучча географическай уопсастыбатын Саха сиринээҕи Попечительскай салаатын салайааччытын быһыытынан Ил Дархан Айсен Николаев мунньах ыыппыта. Онно өбүгэбит түөрэм туйахтааҕын туругурда сылдьар ыччаттары Бастайааннай бэрэстэбиитэлэстибэ Үөрүүлээх быһыыга-майгыга көрсөрүн туһунан анал Боротокуолга ыйылынна.
“Ити Боротокуолга анал тиэмэлээх экспозиция тэриллэрин туһунан этиллибит дии?” диэн ыйыппыппар Егор Борисов маннык хоруйдаата:
— Емельян Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр түмэли кытта кэпсэтэ сылдьабыт. Сахалар Дьөһөгөй оҕото — сылгы Таҥаралаахпыт. Уолаттар тиийиилэригэр дьөһөгөй оҕотугар анаммыт быыстапка Москва биир мусойугар тэрийэр былааннаахпыт. Саха норуотун курдук аты маанылаан киэргэтэр омук суох. Үрүҥ көмүс бүрүөһүн, кычым, ыҥыыр… Аны атын омукка сэргэ көннөрү аты баайар баҕана курдук көрөр эбит буоллахтарына, саха норуотугар сэргэ курдук ытыктанар дириҥ иччилээх өйдөбүл суох. Онон төһөнөн Москваҕа чугаһаан иһэллэр да, уолаттарбытын көрсөр тэрээһиннэргэ киин эрэгийиэннэр мусуойдарын бэлэмнээн, саха атыгар анаммыт быыстапкалары тэрийэргэ кэпсэтэ сылдьабыт.
Уопсайынан, Тымныы полюһа – Өймөкөөн улууһун саха атын тургута сылдьар эдэр сылгыһыттара Дугуйдан Винокуров уонна Мичил Неустроев бу айаннара Арассыыйа киин куораттарынан ааһар буолан, норуот айана таһымнанна. Ол курдук, Саха сириттэн саҕалаан, дойду киин эригийиэннэрин олохтоохторо уолаттарбытын уруйдуу-айхаллыы көрсөллөр, бары аара көмөлөһө, өйүү сылдьаллар. Онон былаас, уопсастыбаннас биир санаанан өйөөн, бу саха атын тургутар айан “народнай” статустанна. Оннук үрүҥ уонна сырдык тыыннаах айан буолла.
Болҕомтоҕо — саха ыччатын үтүө өрүтэ
СӨ Быыһыыр сулууспатын салаатын салайааччыта Геннадий Алексеев бэлиэтииринэн, саха атын тургутар сылгыһыттар айаннарын өрөспүүбүлүкэ сириттэн-уотуттан тэйээттэрин кытта Бурятия Өрөспүүбүлүкэтин быыһыыр сулууспатын управлениетыгар тиксэрбиттэр. Онтон бүрээттэр — Красноярскай кыраайга баар кэллиэгэлэригэр.
— Ити курдук, уолаттар тиийэр эригийиэннэрин аайы тустаах сулууспалар көрө-истэ сылдьан, куттал суох буолуутун хааччыйаллар. Бу “Туристар куттала суох сылдьалларын хааччыйыы” РФ сокуонугар олоҕуран ирдэнэр ирдэбил. Уолаттары кытта тус бэйэм сибээспин быспаппын. Өрүү тиийбит сирдэриттэн билсэ олоробун. Ыччаттарбыт олус суолталаах хамсааһыны тэрийдилэр. Бастатан туран, Арассыыйа эригийиэннэригэр Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын көрсө саха норуотун сирэйдииллэр, олохпутун-дьаһахпытын, култуурабытын, абыычайбытын сырдаталлар. Иккиһинэн, саха ата курдук наукаҕа биллибит ураты боруоданы билиһиннэрэллэр. Үсүһүнэн, бачча ыраах айаҥҥа саха ыччата хайдах курдук тулуурдааҕын, кытаанаҕын, сиэрэ-майгыта ырааһын, кыахтааҕын чаҕылхай сулустуу сырдатан иһэллэр. Нэһилиэнньэлээх пуун кыраныыссатыгар тиийиилэригэр уолаттарбыт Саха сирин былааҕын күөрэччи тутан киирэллэр.
Араас омук дьоно Дьокуускайтан уолаттар дойдуларыгар Тымныы полюһугар Өймөкөөҥҥө сылаас массыынаҕа олорон айаннаан тиийиилэрин араас блогер сөҕө-махтайа суруйан социальнай ситимнэри толорор аҕай. Оттон бу ыччаттарбыт аһаҕас халлаан аннынан атынан айаннаан, аара тыаҕа, хонууга хонон айанныы сылдьаллар. Онон кинилэри хото сырдатыахха, кэпсиэххэ наада дии саныыбын, — диэн уопуттаах быыһааччы санаатын үллэһиннэ.
… Ити курдук, уолаттарбыт ыраах айаннара этэҥҥэ баран иһэр. Ыччаттар норуоттар доҕордоһуулара күүстээҕин бэйэлэринэн билэн, ытык дойдубут тэбэр сүрэҕэр Москваҕа ылыммыт соруктарын толорон тиийэллэригэр эрэнэбит.
Елена ПОТОЦКАЯ, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска — социальнай ситимнэртэн.