Аан дойдутааҕы Учуутал күнүн көрсө, алтынньы 3 күнүгэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай учуутала» диэн үрдүк судаарыстыбаннай наҕарааданы Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо, сэрии бэтэрээнэ, РСФСР, Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, ССРС үөрэҕириитин туйгуна, өрөспүүбүлүкэ Ытык аҕата Николай Иванович Афанасьевка иҥэрэр туһунан Ил Дархан Айсен Николаев уурааҕа тахсыбыта.
“Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
46 сыл — оскуола дириэктэринэн
Николай Ивановиһы Бүлүү улууһугар билбэт киһи диэн суох. Кини олоҕун бүтүннүү үөрэх эйгэтигэр анаабыт, уопсайа 51 сыл ыстаастаах, онтон 46 сыл Бүлүү улууһун Бороҕон орто оскуолатыгар эҥкилэ суох дириэктэринэн үлэлээбит. Бу кэм тухары алын оскуола өрөспүүбүлүкэ биир биллэр агропрофилированнай хайысхалаах үөрэх кыһата буола үүннэ. Манна кытыы сытар нэһилиэктэртэн анаан-минээн үөрэнэ кэлэллэр, Бүлүү педагогическай кэллиэһин устудьуоннара быраактыкаларын бараллар. Николай Иванович 1960-с сылларга оскуола икки этээстээх мас дьиэтин туттаран, олохтоохтор хайҕалларын, дириҥ ытыктабылларын ылыан ылбыта. Маны ааһан, оччолорго сонун агро-хайысханы тутуһан, үөрэтэр-уопут оҥорор учаастак тэриммитэ, «Эйээнчик» диэн үөрэтэр-оҥорон таһаарар хаһаайыстыба, икки үөрэтэр мастарыскыай, улахан гараас, икки оҕуруот аһын харайар ыскылаат, учууталларга анаан 7 кыбартыыра, 78 миэстэлээх оҕолор интэринээттэрин, оҕуруот аһын олордор хаһаайыстыба араас эбийиэктэрин туттарбыта. Бу курдук сатабыллаах салайааччы бары усулуобуйаны олохтоон, үөрэх кыһатын үлэтэ күөстүү оргуйбута. Оҕолор үөрэхтэрин хаачыстыбата биллэ туспан, араас хабааннаах куонкурустарга, научнай-чинчийэр үлэҕэ көхтөөхтүк кыттан барбыттара, дойду, аан дойду таһымыгар бириистээх миэстэни ситиһэр буолбуттара.
Кинини талааннаах педагог, айылҕаттан айдарыылаах учуутал быһыытынан нэһилиэгин олохтоохторо, бары биир дойдулаахтара, өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар араас кэмҥэ үлэлээбит биллэр-көстөр дьон, билиҥҥи көлүөнэ ытыктаан ааттыыр. Киниттэн сүбэ-ама, мунаахсыйбыт түгэннэргэ эппиэт эрэйэр киһи үгүс.
94 сааһыгар сылдьар ытык кырдьаҕас билигин даҕаны уопсастыба олоҕуттан туора турбат, барытын билэ-көрө, истэ олорор. Бу күннэргэ хоһооннорун хомуурунньуга бэчээттэнэн эрэр, уопсайа 12 кинигэ, үгүс педагогикаҕа сыһыаннаах матырыйаал ааптара буолар. Сэрии бэтэрээнэ 1943-1947 сылларга Сэбиэскэй Аармыйаҕа сулууспалаабыт.
Кэргэниниин, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Абрамова Евдокия Прокопьевналыын 10 оҕоҕо күн сирин көрдөрөн, араас хайысханан үтүө үлэһит гына улаатыннардылар. Евдокия Прокопьевна — Дьоруой ийэ, Ийэҕэ Үрдүкү махтал бэлиэ хаһаайката.
Николай Ивановичка судаарыстыбаннай наҕарааданы — түөскэ иилинэр кыһыл көмүс бэлиэни уонна тустаах дастабырыанньаны үөрүүлээх быһыыга-майгыга СӨ үөрэҕин уонна наукатын миниистирэ Владимир Егоров туттарда.
Дьоро күн иннинэ миниистир бэтэрээҥҥэ дьиэтигэр тиийэн, ирэ-хоро кэпсэтэн, ытык кырдьаҕас сүбэтин-аматын иһиттэ, үлэҕэ-хамнаска, үөрэх салаатыгар буола турар уларыйыылар тустарынан санаатын, тус көрүүлэрин билистэ.
Оскуола-саад
— Олох уларыйан иһэр. Уларыйыахтаах даҕаны. Ол сиэринэн тыа сирдэригэр оскуола-саадтар баар буолуохтара. Бу аныгы олох ирдэбилэ, онон толлубакка, чаҕыйбакка, эрдэттэн бэлэмнэннэхпитинэ сатанар. Хайдах быһыылаахтык үлэлиибит, туох статустаах буолабыт, онно анаан тугу гынабыт диэн. Тыа сиригэр оҕо ахсаана куруутун аҕыйах буолара биллэр суол. Ол быһыытынан оскуола биир кэлим үлэлиэ суохтаах, сайдыы суолун батыһыахтаах, нэһилиэнньэ олоҕун хайдах тупсарабын диэн үлэлиэхтээх. Барытын каадыр быһаарар диэн этии баар. Сүрүн болҕомтону учууталлары бэлэмнээһиҥҥэ ууруллуохтаах. Оскуола-саадтарга үлэлии тиийэр учууталлар хас да биридимиэти тэҥинэн үөрэтэр буолуохтаахтар. Маныаха анал үлэ барыахтаах. Каадырдары институттан саҕалаан бэлэмниэхтээхпит. Кинилэр тыа сирин усулуобуйатыгар бэлэмнээх буолалларыгар, миэстэтигэр тиийэн олохсуйалларыгар сөптөөх үлэни салайыахтаахпыт. Бу курдук үлэни оскуола дириэктэрдэригэр эмиэ ыытыахтаахпыт. Оҕо саада маҥнайгы оскуола буолар. Атын сирдэргэ оҕо саадын оскуола дииллэр, сопко этэллэр. Бу икки тэрилтэ биир сүрүн сүнньүлээх буолуохтаах. Оҕо саада маҥнайгы түһүмэх, оскуола — иккис түһүмэх. Онон бу үлэни түмэр дириэктэри солбуйааччы, анал үлэһит баар буолуохтаах. Оччоҕо эрэ оҕо уһуйааҥҥа ылбыт билиитэ салгыы хаҥыыр.
Оҕо сайдыыта
— Уһуйааҥҥа, алын кылааска оҕо саҥарбат буолла. Ити сыыһа. Биһиги оҕону аан маҥнай саҥарда үөрэтиэхтээхпит, саамай сүрүн болҕомто онно ууруллуохтаах. Оҕо тылын сайыннарыахтаахпыт, оччотугар кини сайдар, өйө-санаата, интеллектуальнай толкуйа үлэлиир. Билигин гаджет, тэлэбиисэр, көмпүүтэр үйэтэ. Бу аныгы ньымалары биһиги салайыах тустаахпыт. Маны тэҥэ оҕо туһаны оҥорорун өйдүөхтээх, анаан-минээн хайҕаныахтаах. Былыр кырдьаҕастар 5 сааһын туола илик оҕо туһаны оҥордоҕуна хайҕыыр этилэр. Ити курдук, оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэнэрэ, көхтөөх буолара.
Оҕону бэйэ холобурунан үөрэтии. Манна олоҕуран иккис түһүмэх — конструктивнай-аналитическай, оҕону ырыҥалаан көрөргө үөрэтии. «Бу тоҕо маннык буолла?», — диэн араас көстүү төрдүн-төбөтүн ырыҥалаан, ырытан көрүөхтээх. Үһүс ньыма — айар ньыма. Ол аата, холобур, оҕо кылаас иннигэр тахсан кэпсээтэҕинэ, үөрэнээччи барыта кыттыһан үлэлиэхтээх. Маны тэнэ, учуутал оҕону кытта тэбис-тэҥҥэ үлэлиэхтээх, чинчийиэхтээх, аҥаардастыы кэпсээнинэн муҥурдаммакка, кылааһы кытта араас тиэмэни тэҥҥэ ырытыахтаах.
Эдэр педагогтар
— Эдэр педагог бэйэтин хайаатар да кэтэниэхтээх, ол «мониторинговай систиэмэ» диэн буолар. Устудьуон саҕаттан учуутал буолар эдэр оҕо бэйэтин кэтээн көрөн, хайдах үөрэтэрин ырыта ырыҥалыы сылдьыахтаах. Оҕону сатаан үөрэтэр дуу, суох дуу, матырыйаалы төһө сөпкө тиэртэ, үөрэнээччитэ ситиһиилэннэ дуу… Итинэн кини “самостоятельноска” үөрэнэр, үөрэнээччилэригэр эмиэ итинник өйдөбүлү иҥэрэр, тутулуга суох буоларга үөрэтэр.
Настаабынньыктааһын, уһуйуу
— Капитализм үйэтигэр олоробут. Билиҥҥи үйэҕэ босхо үлэлээһин диэн суох. Ол быһыытынан педагогтарга настаабынньыктааһын-уһуйуу үлэтин анаан-минээн толкуйдуохха наада. Педагог эрэ барыта наставник буолбат. Бу дириҥ өй, толкуй үлэтэ. Наставник эдэр учууталы туохха үөрэтиэхтээҕий, ханнык тиэмэлэри ырытыһыахтааҕый диэн ырыҥалаан көрүөхтээхпит. Мин бу туһунан ыстатыйа суруйан турабын, уон кинигэм тухары элбэхтэ эттим.
Биирдиилээн биридимиэттэр
— Устуоруйаҕа сүрүн болҕомто ууруллуохтаах, сүрүн эксээмэн быһыытынан киириэхтээх. Эдэр көлүөнэ бэйэтин устуоруйатын чиҥник билиэхтээх, дойдуга балысхан уларыйыы кэмигэр туох да уларытыыта-тэлэритиитэ суох үөрэтиэхтээх. Устуоруйаны билэр киһи эппиэтинэстээх, дойдутугар бэриниилээх буолар. Уопсастыбаҕа туһалаах буоларга дьулуһар. Онон устуоруйа биридимиэтигэр оскуолаҕа да, орто, үрдүк үөрэх кыһаларыгар даҕаны дириҥ үөрэтии барыахтаах.
Үлэнэн иитии
Үлэ эбисийээнэттэн киһини оҥорбута диэн баар. Чахчы, оҕо үлэнэн үөрэнэр. Биһиги оскуолабытыгар оҕо үлэнэн иитиллэн-такайыллан тахсар этэ. Кубус-кураанах учаастакка икки этээстээх үөрэх кыһатын туппуппут, оҕолору оскуола иһинээҕи учаастакка үлэлииргэ уһуйбуппут. Интэринээт тутуута, материальнай-тиэхиньиическэй баазаны хаҥатыы, оҕуруот аһын хото олордуу — барытыгар оҕолор тэбис тэҥҥэ уһуйуллубуттара, үтүө-мааны дьон буола улааппыттара.
Норуот учуутала
— Норуот учуутала наҕарааданы туттараллар үһү диэни истэн, кырдьыгынан эттэххэ, соһуйдум. Уурайбытым 21 сыл буолла номнуо, онон уураах тахсыбыт үһү диэни истэн долгуйдум. Дьон барыта «сөпкө быһаарбыттар» диэн санааларын этэллэр. Үтүө санаалаах дьон баар эбит, бары кэлэн эҕэрдэлииллэр. Маннык наҕарааданы олохтообуттара олус үчүгэй. Учуутал аатын-суолун үрдэтэр, эдэр көлүөнэни үлэҕэ угуйар буоллаҕа.
Учуутал чинчийээччи буолуохтаах
— “Салайааччы матрицата” диэн баар дии, ону тутуһуохтааххыт. Учуутал куруутун бэйэтэ оҕо курдук үөрэтэ-чинчийэ сылдьыахтаах. Научнай чинчийиинэн дьарыгырар учуутал, үөрэх кыһатын салайааччыта ураты таһаарыылаахтык үлэлиир кыахтаах. Саҥа хайысхалаах оскуолалары олоххо киллэрэргэ, бастатан туран, ону толкуйдуохтааххыт. Каадырдары бэлэмниир, идэлэрин таһымын үрдэтэр институттары кытта кыттыһан учууталлары чинчийиигэ сыһыарыллыахтаах, салайааччылары анаан-минээн үөрэтиллиэхтээх. Оччоҕо эрэ саҥалыы сайдар суолга бигэтик туруохпут.
Бу курдук Николай Иванович сүрүн сүбэлэрин үллэстэн, ирэ-хоро кэпсэтии таҕыста. Кини билигин даҕаны суруйааччылар, биллэр дьон этиилэрин, үгүс хоһоону өйүгэр тута сылдьара сөхтөрөр. Бэл диэтэр, дьоппуоннуу, английскайдыы холкутук саҥаран соһутта. Ытык кырдьаҕас күннэтэ кинигэ ааҕар, хоһооннорун бэрийэр эбит.
Түмүгэр, саҥа тахсыахтаах хомуурунньугуттан хоһоон ааҕан иһитиннэрдэ.
“Саха сирэ” хаһыакка, edersaas.ru саайтка анаан Анна ЗАХАРОВА.