Өрөспүүбүлүкэбит бүддьүөтэ 2018 сыллаахха 208,5 млрд солкуобайга тэҥнэспит буоллаҕына, быйыл дохуоттаах чааһа 275 млрд солкуобайга тиийэ үүннэ. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ киллэринэр үбэ уонна федеральнай киинтэн ылар үбүлээһинэ маннык эбиллибитэ инники сылларга суоҕа. Аны былырыыҥҥы сыл түмүгүнэн Саха сирэ гааска, ньиэпкэ, чоххо хаһан да ылбатах үрдүк кирбиитин ылла. Оттон атын эйгэлэргэ бу түөрт сыл иһигэр туох уларыйыы таҕыста?
Тырааныспар эйгэтигэр
2018 сыллаахха суол-иис эйгэтигэр биир улахан суолталаах бырайыак олоххо киирбитэ. Ол – Бүлүү федеральнай суола Горнайга диэри аспаалланан бүппүтэ. 2019 сыллаахха манна Ньурба улууһугар Марха өрүһү туоруур улахан муоста тутуллубута. 2020 сыллаахха Мииринэйгэ Аччыгый Ботуобуйаҕа, Ньурба улууһугар Түүкээҥҥэ, Сунтаарга Улахан Муҥурга, Саһар Үрэххэ муосталар саҥардыллыбыттара. Биир улахан бырайыагынан Халыма федеральнай суолун аспааллааһын буолар. Былаан быһыытынан, быйыл Чурапчыга, 2025 сылга “Манчаары оонньууларын” көрсө Таатта улууһугар тиийиэхтээх.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи суоллартан ыллахха, Амма – Уус Маайа хайысханан Амма суола, ону таһынан Абалаах, Кэбээйи айан суоллара оҥоһуллубуттара. Мэҥэ Хаҥаласка, Хаҥаласка, Уус Алдаҥҥа, Чурапчыга, Тааттаҕа суоллар өрөмүөннэммиттэрэ. 2019 сыллаахха “Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суол” национальнай бырайыагынан 123 биэрэстэ эрэгийиэннээҕи суол оҥоһуллубута. Быйылгы былаанынан барыта 234 килэмиэтир өрөмүөннэниллиэхтээх. Манна даҕатан эттэххэ, киин улуустары таһынан билигин хотугу улуустарга Яна суола оҥоһулла сылдьар. Ленскэй оройуонугар Ньүүйэ, Уус Маайаҕа Ааллаах Үүн, Томпоҕо Мөҥкүлэ муосталара өрөмүөннэниэхтэрэ.
Бу бырагырааманан 2018 сыллаахха киин куораппыт суоллара күүскэ оҥоһуллубуттара. Бу кыһын куораты эргийэ барар суол аһыллан, олохтоохтор үөрүүлэрэ улахан. Билигин аны Дьокуускай киинигэр улахан үлэлэр бара тураллар. Суол эйгэтигэр уруккуттан туруорсубут боппуруоспут – Өлүөнэ өрүһү туоруур муостабыт – аал баһа хоҥнон, Уһук Илин сайдыытын национальнай бырагырааматыгар киирэн, билигин судаарыстыбаннай эспэртиисэни ааһа сылдьар.
Манна эбэн эттэххэ, тимир, уу суолларынан, салгын тырааныспарынан айаннааһын кэлиҥҥи кэмҥэ биллэ тубуста. Холобур, кэнники түөрт сылга өрөспүүбүлүкэ иһигэр аэропортары саҥардыы күүскэ баран эрэр. Дьокуускай, Нерюнгри куораттары таһынан, Өлүөхүмэҕэ, Эдьигээҥҥэ, Үөһээ Бүлүүгэ аэропортар саҥардыллаллар. Итини таһынан, хотугу улуустарга көтүүгэ субсидия эбиллэн, 13 улуус олохтоохторо чэпчэтиллибит билиэттэринэн кыһыннары-сайыннары көтөр кыахтаннылар. Тимир суолунан 2020 сылтан дьону таһыы саҕаланан, билигин Аллараа Бэстээх ыстаансыйатыттан күн аайы киэһэ биэс чаастан буойас айанныыр. Билигин дьон манна үөрэнэн Алданы, Нерюнгрины таһынан Хабаровскайга, Владивостокка диэри айанныыллара элбээтэ.
Доруобуйа харыстабылыгар
2020 сылтан ыла аан дойду үрдүнэн бүрүүкээбит дьаҥ-дьаһах доруобуйа харыстабылын улаханнык тургутан көрдө. Онно кыра нэһилиэнньэлээх бөһүөлэктэрбитигэр пууннар сабыллыбатахтара, сылын аайы саҥа балыыһалар тутуллан киирбиттэрэ улахан оруолу ылла. Холобур, фельдшерскэй-акушерскай пуун 2018 сыллаахха 100-тэн аҕыйах киһилээх түөрт нэһилиэккэ киирбит буоллаҕына, 2019 с. – 10, 2020 с. 14 пуун тутуллубут. Ону таһынан Эдьигээн, Өлүөхүмэ, Орто Халыма, Томпо, Усуйаана улуустарыгар. Дьааҥы Баатаҕайыгар 180 миэстэлээх улахан поликлиника тутуллубута.
Оттон улахан тутуулартан ыллахха, 2018 сыллаахха Дьокуускайга Перинатальнай киин аһыллыыта биир бэлиэ түгэнинэн буолбута. Искэн ыарыыны эмтииргэ эбии 210 миэстэ арыллан саҥа диспансер бастакы уочарата олоххо киирбитэ. Быйыл Дьокуускайга сүрэх, тымыр ыарыыларын эмтиир диспансер тутуллан бүттэ. Коронавирус дьаҥар ордук сүрэх, тымыр ыарыылаах дьон оҕустарар кэмнэригэр, бу диспансер тутуллан киирбитэ оруобуна кэмигэр буолла. Маны таһынан, Өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы нүөмэрдээх балыыһаҕа, Алдан балыыһаларыгар тымыр ыарыытын көрөр кииннэр саҥардыллан биэрбиттэрэ. Дьокуускайга, Алдаҥҥа, Мэҥэ Хаҥаласка, Нерюнгрига, Мирнэйгэ, Ньурбаҕа, Бүлүүгэ, Ленскэйгэ, Өлүөхүмэҕэ, Хаҥаласка искэн ыарыыны эмтиир отделениелар аһыллыбыттара.
2021 сыл өрөспүүбүлүкэбитигэр Доруобуйа сылынан биллэриллибитэ. Онон манна эмиэ улахан үлэ барда. Бастатан туран, эминэн-томунан хааччыллыыга болҕомто күүһүрбүтэ. Тутуулары ыллахха, Нерюнгри оройуонугар балыыһалары саҥардыы күргүөмнээхтик бара турар. Ону таһынан, Тааттаҕа, Чурапчыга, Бүлүүгэ, Уус Маайаҕа, Муомаҕа киин балыыһалар тутуллаллар. 2023 сылтан Мэҥэ Хаҥаласка, Кэбээйигэ, Намҥа, Ньурбаҕа, Сунтаарга эмиэ улахан балыыһалар тутуулара былааннанан турар.
Үөрэхтээһиҥҥэ
Сылын аайы өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн үөрэхтээһин эйгэтигэр кырата уоннуу эбийиэк тутулла турар. Ол курдук, 2018 сыллаахха 10 оскуола, 23 оҕо саада тутуллубута. Холобур, Дьокуускай куоракка саҥа киирбит 203-с кыбартаалга “Айыы кыһата” оскуола киэҥ-куоҥ саҥа дьиэҕэ көспүтэ, бу иннинэ Оҕо дыбарыаһыгар дьукаахтаһан олорбута. Ону сэргэ бу оройуоҥҥа ити сыл 315 миэстэлээх оҕо саада олоххо киирбитэ. 2019 сыллаахха 22 оҕо саада үлэҕэ киирбитэ. Ол иһигэр 3 саастарыгар диэри кырачаан оҕолорго эбии 1055 миэстэ көрүллүбүтэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сэттэ оскуола тутуллубута. Ол курдук, Амма Бөтүҥүгэр, Мэҥэ Хаҥалас Харатыгар, Өймөкөөн Томторугар, Булуҥ Күһүүрүгэр, Абыйга, Сунтаар Уһун Күөлүгэр уонна Дьокуускайга ДСК оройуонугар саҥа оскуолалар киирбиттэрэ.
Айсен Николаев айти-технологияҕа, сыыппара үөрэхтээһинигэр ураты болҕомтотун уурар. Саҥа үйэ сиэринэн “Аныгы үйэ оскуолата” бырайыагынан 2019 сыллаахха 54 оскуолаҕа “Точка роста” диэн оҕоҕо сыыппара, гуманитарнай үөрэхтэри иҥэрэр киин аһыллыбыта. Маннык кииннэр 42 оскуолаҕа эбии аһыллыбыттара. Үөрэх кииннэрин базаларын тупсарыыга 47 оскуолаҕа саҥа оптуобустар бэриллибиттэрэ.
2020 сыллаахха Томпоҕо Хаандыгаҕа, Бүлүүгэ Тааһаҕарга, Мииринэйгэ Алмазнай бөһүөлэккэ, Мэҥэ Хаҥалас Балыктааҕар, Дойдутугар уонна Дьокуускай куоракка барыта тоҕус оскуола үлэҕэ киирбитэ. Ону таһынан Ытык Күөлгэ, Ньурбаҕа, Сунтаарга, Үҥкүргэ, Дьокуускайга оҕо саадтара тутуллубуттара. Киин куоракка саҥа тутуллубут оройуоннарга – 203-с уонна Прометей кыбартаалыгар. Айти-технологияҕа былырыын Ньурба улууһугар өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан сыыппара киинэ аһыллыбыта. Билигин бу кииҥҥэ 410 оҕо дьарыктанар. Быйыл “Үөрэхтээһин” национальнай бырайыагынан Дьокуускай 68-с кыбартаалыгар 990 миэстэлээх саамай улахан оскуола үлэҕэ киириэхтээх. Салгыы маннык тииптээх оскуола “ДСК” оройуонугар тутуллуохтаах.
Уонна үөрэхтээһин эйгэтигэр “Север” диэн научнай-үөрэтэр киин тэриллибитин туһунан бэлиэтээн этиэм этэ. Бу бырайыак чэрчитинэн, наука, үөрэх кыһалара, биисинэс, олохтоох былаас сүбэлэрин холбоон бииргэ үлэлэһиэхтэрэ. Манна Саха сирин таһынан Магадан, Сахалин, Чукотка уонна Камчатка кыттыһан үлэлииллэр. Онон эрэгийиэннэр уратыларын көрдөрөргө, дакаастыырга, айылҕаны харыстааһыҥҥа эмиэ биир хайысха тэрилиннэ.
Олорор дьиэ тутуутугар
2018 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 530,8 тыһыынча кв м олорор дьиэ үлэҕэ киирбитэ. Итинтэн 325,3 тыһыынча кв м дьиэ тутуутугар өлүүлэһэн киирии ньыматынан үлэлиир тутааччы тэрилтэлэр ылаллар. Ити сылга судаарыстыбаннай көмөнү туһанан, 1100 дьиэ кэргэн олорор усулуобуйатын тупсарбыт. Федеральнай эбэтэр өрөспүүбүлүкэ көмөтүн туһанан, 425 эдэр ыал саҥа дьиэлэммит. Ордук Дьокуускай, Алдан, Мииринэй куораттарга уонна Нам улууһугар элбэх ыал көмөнөн туһаммыт. Оттон 2020 сыллаахха 530 тыһыынча кв м дьиэ олоххо киирбитэ. Бу көрдөрүү Уһук Илин федеральнай уокуругун көрдөрүүтүттэн 20% ылар.
Манна даҕатан эттэххэ, аҕыйах сыллааҕыта олорор дьиэлэри тутууга албын-көлдьүн тэрилтэлэр дэлэйэннэр, дьиэ тутуутугар өлүүлэһэн харчыларын уган баран ытыс соттубут дьон үксээбитэ. Ити кыһалҕаны быһаарыыга түөрт сыллааҕыта анал пуонда аһыллан, албыннаппыт дьоҥҥо судаарыстыба көмөлөһөр ньымата тэриллибитэ. Ол курдук, 2018 сыллаахха бу сыалга 20 мөлүйүөн солкуобай көрүллэн, 11 ыал саҥа дьиэлэммитэ. Эһиилигэр 150 мөлүйүөн солкуобай бэриллэн, 158 киһи дьиэтин күлүүһүн туппута. Ону таһынан федеральнай пуондаттан 660,3 мөлүйүөн солкуобай көрүллэн, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн эбии 87,4 мөлүйүөн солкуобай эбиллэн, түөрт тутуллубакка хаалбыт дьиэҕэ харчыларын укпут 253 киһи харчынан төлөбүрү ылбыта. Итини таһынан биир дьиэни хас да киһиэхэ атыылааһыҥҥа түбэспит дьоҥҥо анаан икки дьиэ тутуллубута.
Төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолорго анаан судаарыстыба эбии төлөбүрү көрөн, 2018 сыллаахха 500 оҕону дьиэнэн хааччыллыбыта. Дьокуускай куораты таһынан Мииринэй, Ньурба, Бүлүү улуустарыгар элбэх дьиэ бэриллибит. Эһиилигэр – 576, былырыын 418 оҕо дьиэлэммитэ. Ону сэргэ анал чэпчэтиинэн туһанар ыаллар дьиэ тутталларыгар харчы көрүллүбүтэ. Холобур, 2019 сыллаахха 1209 ыал саҥа дьиэлэммитэ. Ол иһигэр биэстэн элбэх оҕолоох 116 ыал социальнай көмөнү ылбыта.
Иллэрээ сылтан эдэр ыалларга уонна Уһук Илиҥҥи гектары ылбыт дьоҥҥо анаан 2% ипотека киирэн, элбэх ыал саҥа дьиэлэнэр кыахтаммыта. Холобур, 2020 с. бу көмөнөн туһанан, үс тыһыынчаттан тахса эдэр ыал дьиэлэммит. Итини сэргэ элбэх оҕолоох ыал уһаайбатыгар гаас, уот киллэриитигэр судаарыстыбаттан 2019 сыллаахха 242 мөлүйүөн солкуобай көрүллэн, 1682 уһаайба инженернэй инфраструктурата оҥоһуллубута. Былырыын 1763 уһаайбаҕа көмө көрүллүбүтэ. Итини сэргэ Уһук Илин эрэгийиэннэригэр бэриллибит биир гектар сирдэргэ гаас, уот киллэриитигэр Нам, Ньурба, Мэҥэ Хаҥалас, Амма улуустарыгар саҥа тэриллибит түөлбэлэргэ көмө көрүллүбүтэ.
Нэһилиэнньэлээх пууннары гаастааһыҥҥа Саха сирэ “Газпром” хампаанньаны кытары дуогабар түһэрсэн, 2024 сылга диэри бу сыалга 4,6 млрд солкуобай көрүллүбүтэ.
Хаарбах дьиэлэртэн дьону көһөрүүгэ
Хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагыраамата иккис түһүмэҕэ 2019 сылтан саҕаламмыта. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ити сыл 38,4 тыһыынча кв м иэннээх эргэ дьиэттэн 1335 киһи саҥа дьиэҕэ көспүтэ. Федеральнай бүддьүөттэн 60 млрд солкуобай көрүллүбүтэ. 2020 с. 117 тыһыынча кв м иэннээх эргэ дьиэ көтүллүбүтэ, мантан 6317 киһи көһөрүллүбүтэ. Былырыын бу бырагыраама чэрчитинэн, 12 тыһыынча киһи саҥа дьиэҕэ көспүтэ. Хотугу улуустарга 13 дьиэ тутулунна. Быйыл өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн өссө 500 тыһыынча кв м иэннээх дьиэ киириэхтээх, 26 тыһыынчаттан тахса киһи күлүүстэрин ылыахтаахтар.
Олорор дьиэлэргэ өрөмүөн үлэтин ыытыы туһунан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ туһааннаах бырагырааматынан барыта холбоон 127 элбэх кыбартыыралаах дьиэҕэ хапытаалынай өрөмүөн барбыт. Иллэрээ сыл эбии 212 элбэх кыбартыыралаах дьиэ өрөмүөннэммитэ. Дьокуускай куораты таһынан Жатайга, улуустарга – Булуҥҥа, Дьааҥыга, Үөһээ Халымаҕа, Бүлүүгэ, Үөһээ Бүлүүгэ, Ньурбаҕа, Кэбээйигэ, Өймөкөөҥҥө, Хаҥаласка, Мэҥэ Хаҥаласка, Уус Алдаҥҥа, Томпоҕо, Алдаҥҥа, Ленскэйгэ, Мииринэйгэ, Нерюнгрига ыытыллыбыта.
Нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу туһунан эттэххэ, түөрт сыллааҕыта улахан куораттартан, Дьокуускайга, Алдаҥҥа, Ленскэйгэ, Нерюнгрига, Мииринэйгэ, саҕалаан “Куорат тас көстүүтүн тупсарыы” анал бырагырааманан элбэх кыбартыыралаах олорор дьиэлэр тэлгэһэлэрэ, ону таһынан пааркалар, искибиэрдэр, оптуобустар тохтуур сирдэрэ саҥардыллан барбыттара. Холобур, Дьокуускай куоракка учуутал искибиэрэ, Таалай күөл кытыыта тутуллубута, Өлүөхүмэҕэ, Ньурбаҕа, Алдаҥҥа, Бүлүүгэ, Ленскэйгэ о.д.а. сирдэргэ пааркалар, Покровскайга күөл кытыла саҥардыллыбыттара. Ону сэргэ Горнай улууһун Бэрдьигэстээҕэр улахан тутуулар ыытыллыбыттара.
Хомунаалынай хаһаайыстыбаҕа
2018 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас Майатыгар үрдүк күүрүүлээх уот ситимэ тутуллан киирэн, 2019 сылтан үгүс улууска уот кэлиитэ лаппа тупсубута. Былырыыҥҥыттан саҕалаан хотугу улуустарга электростанциялары саҥардыы үлэтэ саҕаламмыта. Ол курдук, Булуҥ улууһугар Тиксиигэ тыал күүһүн туһанар ыстаансыйа үлэлээн, аҕыйах сыллааҕыта кыс хаар ортото тоҥо сыспыт бөһүөлэк саҥалыы тыыннаммыта. Билигин өссө атомнай ыстаансыйалар тутуулара кэпсэтиллэн, Усуйаана улууһугар саҥа ыстаансыйа тутуллуохтаах.
Ону сэргэ куораттарга, нэһилиэнньэлээх пууннарга ыраас ууну биэриигэ үлэ салҕанан, Дьокуускай куоракка ууну ыраастыыр саҥа эбийиэк үлэҕэ киирбитэ. Нерюнгрига эмиэ ууну ыраастыыр ыстаансыйа саҥардыллыбыта.
Улуустарга хочуолунайдары саҥардыы бырагырааматынан 5,82 млрд солкуобай көрүллэн, 2018 сыллаахха 22 хочуолунай тутуллубута. Ити сыл Горнай, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы улуустарыгар гаас ситимин холбооһун барбыта.
2019 сыллаахха Ленскэйгэ үрдүк күүрүүлээх уот ситимэ саҥардыллыбыта. Ону таһынан, “Якутскэнерго” хампаанньа 2018 сыллааҕы көрдөрүүтүттэн өрөмүөн үлэтин 1,5 төгүл улаатыннаран, 1620 биэрэстэлээх сиринэн уот ситимин уларыппыта. Аллайыахаҕа, Өлүөхүмэҕэ, Үөһээ Бүлүүгэ, Өлөөҥҥө саҥа дизельнэй электростанциялар үлэҕэ киирбиттэрэ. Бу сылга 5 млрд солкуобай көрүллэн, 23 саҥа хочуолунай тутуллубута. Бу сылларга киин ититэр систиэмэҕэ олорор дьиэлэри холбооһун күүскэ барбыта. Ордук Бүлүү, Горнай, Чурапчы, Таатта, Амма, Уус Улдан улуустарыгар үлэ күргүөмнээхтик барбыта.
Кэлиҥҥи сылларга инвестиционнай бырагырааманан 20 хочуолунай тутуллубута. “Ыраас уу” бырайыагынан Өлүөхүмэҕэ, Покровскайга ууну ыраастыыр ыстаансыйалар саҥардыллыбыттара. Сунтаарга, Үөһээ Бүлүүгэ уу ситимин оҥорууга тиэхиньиичэскэй уонна бырайыактыыр үлэлэр барбыттара. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 28,9 км гаас ситимэ тардыллыбыта. Горнай, Чурапчы, Хаҥалас улуустарыгар нэһилиэнньэлээх пууннары гаастааһын салҕанан бара турар. Манна даҕатан эттэххэ, Ил Дархан Айсен Николаев “Газпром” хампаанньаны кытары дуогабар түһэрсэн, 2025 сылга диэри Өлүөхүмэҕэ, Ленскэйгэ, Алдаҥҥа, Нерюнгрига гаас ситимин тардыы барыахтаах.
Тыа хаһаайыстыбатыгар
Ил Дархан Айсен Николаев 2018 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга ыйаах таһаарбыта. Бу ыйаах көдьүүстээҕэ эһиилигэр номнуо биллибитэ. Холобур, 2019 сылга бу эйгэҕэ 1,3 млрд солкуобай көрүллүбүтэ. Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын үрдэтэр сыалтан анал пуонда тэриллибитэ. “Агростартап” диэн бырайыак тэриллэн, бэйэ дьыалатын саҥа саҕалаан эрэр дьоҥҥо улахан көмө-тирэх буолла. Аҥаардас бу бырайыакка былырыын 107 мөлүйүөн солкуобай көрүллүбүтэ. Куонкуруска кыайан көмө харчыны 21 улуустан барыта 38 киһи ылбыта. Аны туран былырыыҥҥыттан ыанар ынахха хас биирдиилэригэр 35 тыһыынча солкуобай төлөнөн, тыа сирин дьоно хамнастаналларыгар эмиэ көмө буолла. Ону сэргэ үүккэ көрүллэр субсидия 60 солкуобайга диэри улааппыта, чааһынай дьон үүтү туттаралларыгар 20 солкуобай эбии көрүллүбүтэ. Манна даҕатан эттэххэ, быйыл тыа хаһаайыстыбатыгар хаһан да көрүллүбэтэх үп бүддьүөккэ угулунна.
Билиҥҥи быыһык кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччыларга судаарыстыба өттүттэн ураты болҕомто уурулунна. Холобур, “Туймаада” хампаанньаҕа быйылгы бүддьүөттэн көрүллүбүт 600 мөлүйүөн солкуобай дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарыыга, кууруссаны, сибиинньэни иитиигэ, о.д.а. эйгэлэри сайыннарыыга ыытыахтаах. Итини таһынан тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ комбикорму ылыыларыгар 358 мөлүйүөн солкуобай барыаҕа, 88-тан тахса мөлүйүөн солкуобай ыһыы үлэтигэр көрүлүннэ.
Социальнай көмө
Иллэрээ сыл хамсык кэмигэр дьон дохуота кыччаабатын туһугар уонна быйыл экэниэмикэ туруктаах буолуутугар Арассыыйаҕа биир бастакынан биһиги өрөспүүбүлүкэбит анал миэрэлэри ылыммытын бэлиэтиир тоҕоостоох.
Ол курдук, хамсык кэмигэр доруобуйа харыстабылыгар, социальнай эйгэҕэ барыта 9,2 млрд солкуобай көрүллүбүтэ. Саха сирин 160 ыала, ону сэргэ 12 тыһыынчаттан тахса үлэтэ суох киһи көмө төлөбүрү ылбыта. Социальнай хантараагынан барыта 1292 ыал 200 мөлүйүөн кэриҥэ суумалаах көмөнү ылбыттар. Кинилэртэн 90% тыа сиригэр олорор ыаллар. Дойду үрдүнэн хааччахтааһыннар киирэннэр, манна ордук орто, дьоҕус биисинэстээх дьон оҕустарбыттара. Өрөспүүбүлүкэ манна туһаайан 1 млрд солкуобайы ыыппыта. Урбаанньыттар субсидия, эбии төлөбүр, нолуокка чэпчэтии быһыытынан көмөнү ылбыттара.
Быйыл экэниэмикэ туруктаах буолуутугар бүддьүөттэн барыта 14 млрд солкуобай көрүллүбүтэ. Итини таһынан орто, дьоҕус биисинэскэ үгүс көмө барбыта.
Ийэ сылыгар
Быйыл өрөспүүбүлүкэбитигэр Ийэ сыла биллэриллэн, нэһилиэнньэ ахсаанын элбэтиигэ, кыыс, ийэ оруолун үрдэтиигэ, кинилэр доруобуйаларын көрүүгэ улахан үлэ саҕаланна. Ол курдук, биэстэн элбэх оҕолоох ыал дьиэ ылыытыгар көмө көрүллэр буолла. Итини таһынан, тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолорго, кинилэри иитэ ылар ыалларга болҕомто өссө күүһүрэн биэрдэ. Манна даҕатан эттэххэ, дьиэ кэргэҥҥэ, ийэҕэ туһуламмыт бырайыактаах уопсастыбаннай түмсүүлэргэ бэриллэр Ил Дархан гранын суумата икки төгүл улаатан турар.
Ил Дархан быйылгы үбүлүөйдээх сылга төрөөбүт оҕолорго “Үйэ оҕолоро” диэн тус сыаллаах 100 тыһыынча солкуобайдаах хапытаалы тэрийэр туһунан этэн, быйыл оҕо төрөөһүнэ элбээтэ. Билиҥҥи туругунан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 3,5 тыһыынчаттан тахса оҕо төрөөтө. 120 ыал бу хапытаалынан номнуо туһанна.
Түмүк
Түмүктээн эттэххэ, Ил Дархан Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар кэлиэҕиттэн, 2019 – Сомоҕолоһуу, 2020 – Патриотизм, 2021 – Доруобуйа, 2022 Ийэ сылларынан биллэрэн, норуотун биир санааҕа түмүүгэ, тыа сиригэр олорорго, үлэлииргэ куораттартан итэҕэһэ суох усулуобуйаны тэрийиигэ үлэтин-хамнаһын туһулаата. Арктика, хоту дойду сайдыытыгар анал министиэристибэ тэриллэн, хотугу улуустарбыт бары Арассыыйа Арктикатын зонатыгар киирэннэр, манна улахан уларыйыы тахсан эрэр. Уонна хайа сибээс өттүнэн, түргэн-тарҕан интэриниэт киириитинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ эмиэ биир баттаамалаах үлэ ыытылынна. Билигин хотугу улуустартан Өлөөҥҥө оптоволокно ситимэ тиийэн турар. Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка айти-технология сайдыытынан Саха сирэ бастакы миэстэҕэ иһэр, оттон Арассыыйаҕа ахсыс миэстэҕэ. Былырыын Сахабыт сиригэ улахан ойуур баһаара баран, бу эйгэҕэ Айсен Николаев туруорсуутунан, федеральнай киин өттүттэн улахан көмө кэллэ. Маннык көмө өрөспүүбүлүкэ устуоруйатыгар суоҕа.
Аграфена Кузьмина, «Саха сирэ» хаһыат